ڌرتيء جي وڌندڙ گرمي پد بابت هڪ سوال!

ڌرتيء جي وڌندڙ گرمي پد بابت هڪ سوال!

شفيق الرحمان شاڪر

الله رب العالمين زمين تي حياتيء جي پيدا ٿيڻ،مخلوق جي اسرڻ ۽ زندهه رهڻ لاء هڪ مناسب ٽيمپريچر مقرر ڪري رکيو آهي.جيستائين خالق ڪائنات زمين تي حياتي برقرار رکڻ گھرندو اها هرگز تبديل نه ٿيندي.زمين ڪروڙين سالن کان هڪ خاص گرميء جي ضابطي ۾ آهي.ان جو ٽيمپريچر سراسري طور تي گھٽ وڌ ٿيندو رهي ٿوپر هڪ خاص حد جي اندر رهندي. ٽيمپريچر جي انهن حدن کي مستقل برقرار رکندڙ ڪيترائي عمل ڪم ڪري رهيا آهن.انهن عملن کي خالق نهايت ئي باريڪ بيني،نازڪ حساب ڪتاب،غلطيء کان پاڪ اندازن ۽ تبديل نه ٿيندڙ اصولن سان مقرر ڪيو آهي ۽ پوء انهن کي لاڳيتو برقرار رکڻ جي ذميداري به پنهنجي ذات تي کنئي آهي.انهن عملن ۾ سج جو خاص مايو،سج جو زمين کان مفاصلو،سج جي گرمي،زمين جي محوري گردش،پاڻي ۽ خشڪيء جي نسبت،پاڻيء سان گھيريل خشڪي،سامونڊي ڪنارن  جي وڍ ڪٽ،هيٺاهيون ۽ مٿانهيون، هوائون،سامونڊي لهرون،برساتون،اس ۽ ڇانو،محوري جھڪاء،مقناطيسي ميدان،اوزون جو تهه۽گرين هائوس جو اثر وغيره شامل آهن.

اڄ ڪلهه دنيا عالمي گرمائش يعني گلوبل وارمنگ جي بنياد تي موسمي تبديلين کان گھڻو پريشان آهي.چيو وڃي ٿو ته ڌرتيء جي گرميء جو درجو وڌي رهيو آهي جنهن ڪري حياتيء کي خطرو آهي.گھڻن کي ياد هوندو ته اڄ کان اٽڪل چاليهه سال اڳ ان وارمنگ جو گھڻو چرچو هو.ماڊل ۽ نقشا جوڙيا ويا هئا.انهن جو چوڻ هو ته ويهن سالن ۾ زمين ايتري گرم ٿي ويندي جو ڪيترائي ملڪ سمنڊ ۾ دفن ٿي ويندا.مالديپ ته ان خطري جي پيش نظر پنهن جي آباديء کي منتقل ڪرڻ لاء ٻيٽ  خريد ڪري ورتو هوپر ٻه ڀيرا ويهه سال گذرڻ باوجود اهڙو ڪجهه به نه ٿيو.اهو صحيح آهي ته موسمي تبديليون اچي رهيون آهن پر اهو قدرتي عمل آهي ان کي روڪڻ انسان جي وس جي ڳالهه ناهي.اتر قطب قطب تاري جي بدران ارسا مائينز طرف جھڪي رهيو آهي ۽ زمين جو گولائي مدار (سرڪيولر آربٽ)  مان بيضوي مدار( اليپٽيڪل آربٽ) ۾ بدلجي رهيو آهي.ايئن هر ڪجهه هزار سالن بعد خاص وقفي سان وري وري ٿيندو آهي.اهڙي موسمي تبديليء جي حساب سان انسان کي پاڻ تبديل ٿيڻو آهي.

ڌرتيء جي ماهرهڪ جديد  سائنسدان گريگ بريڊن اتر ۽ ڏکڻ قطب جي گليشيئرز جي تهن مان نمونا حاصل ڪيا ۽ ان مان خالص سائنسي طريقي تي چار لک ويهه ڪروڙ سالن جو زمين جي گرمائش جو ريڪارڊ ڪڍيو پوء ٻن هزار سالن جو هڪ گراف جوڙيو.ان گراف کي ڏسڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته ڌرتيء جو هڪ وچون درجو ٽيمپريچر آهي جنهن کان گرميء جو درجو ڪڏهن نهايت ئي مٿي ۽ ڪڏهن نهايت ئي هيٺ اچي وڃي ٿو،اهي لاها چاڙها هڪ سر (رڌم) سان هيٺ مٿي ٿين ٿا.هن وقت ان جو ٽيمپريچر وچين درجي کان ٿورو ئي مٿي آهي،ها،اڃا مٿي وڃڻ جو خطرو ضرور آهي پر ٽي ڀيرا گرمائش وڌي به وڃي جيڪا تاريخ ۾ ڪئين ڀيرا وڌي چڪي آهي ته ترت ڪو خاص خطرو ناهي.اهو گراف اهو به ظاهر ڪري ٿو ته گرمائش پهرين وڌي ٿي پوء ڪاربان ڊاء آڪسائيڊ. جڏهن ڪاربان جي نسبت وڌيڪ هوندي آهي ته گرمائش گھٽ هوندي آهي.اهو ڇو ٿو ٿئي خدا ٿو ڄاڻي.غور ڪجي ته هن وقت ڪاربان ڊاء آڪسائيد جي نسبت تاريخ جي بلند ترين سطح تي آهي پر گرميء جو درجو وچئين درجي کان ٿورو ئي چڙهيل آهي.سوچڻ جي ڳالهه اها آهي ته جيڪر ڪاربان جي بنياد تي گرمائش وڌي ٿي ته هن وقت زمين جي گرميء جو درجوپنهن جي بلند ترين سطح تي ڇو ناهي؟

(روزاني ڪلياڻ 18 نومبر 2019ع)

اوهان ڪهڙي گرهه تي وڃڻ پسند ڪندا؟

شفيق الرحمان شاڪر

اوهين فرض ڪريو ته اسان انسانن گھربل خاص اوزارن سواء خلا ۾ ساهه کڻڻ سکي ورتو آهي ۽ شمسي نظام جي ڪنهن به گرهه تي وڃڻ جو طريقو به ڄاڻي ورتو آهي توڙي جوويجھي مستقبل ۾ ايئن ٿيڻ ممڪن نظر نٿو اچي تنهن هوندي به ڪهڙي خبر ته خلا ۾ عام ماڻهن جو سفر اسان جي سوچ کان پهرين ئي جاري ٿي وڃي.اچو ته ڏسون ته حفاظتي اوزارن سواء شمسي نظام جي مختلف گرهن تي پهچڻ جي صورت ۾ انسان ڪيئن محسوس ڪندو؟ جيڪر اوهان کي نظام شمسيء جي گرهه ”عطارد“ جو دورو ڪرڻ جو ڪڏهن موقعو ملي ته ڪنهن به اڻ وڻندڙ واقعي کان بچڻ لاء وقت جي ڌار سان گڏ هلڻو پوندو.عطارد ۾ گرميء جو درجو نهايت ئي تيزيء سان بدلبو آهي.ڏينهن جو گرميء جو درجو6. 426 سينٽي گريڊ تائين وڌي سگھي ٿو ۽ رات جي وقت اهو منفي 8. 178 سينٽي گريڊ تائين ڪري سگھي ٿو.عطارت سست رفتاريء سان گھمندو آهي ان ڪري بچاء جو رستو اهو آهي ته ان جڳهه تي رهجي جتي ڏينهن ۽ رات جي اچڻ جي وچ ۾ گرميء جو درجو وچثرو رهي ٿو.اها جڳهه بدلبي رهندي ۽ وچثري علائقي ۾ ترسڻ لاء اوهان وٽ رڳو نوي سيڪنڊ هوندا.

جيڪر اوهان کي ٻئي گرهه ”زهرا“ تي پير گھمائڻ جو موقعو ملي وڃي ته اوهان وٽ ان مان مزو حاصل ڪرڻ لاء رڳو هڪ سيڪنڊ هوندو.هتي ”مزو وٺڻ“ جو لفظ ڀوڳ طور استعمال ڪيو ويو آهي نه ته يقين سان نٿو چئي سگھجي ته هڪ سيڪنڊ ۾ ڪهڙي شيء اوهان کي موت جي واديء ۾ وٺي وڃي.ان گرهه جي اٺانوي سيڪڙو فضا ڪاربان ڊاء آڪسائيڊ گئس تي مشتمل آهي ۽ زمين جي ڀيٽ ۾ ان جو داٻ نوي سيڪڙو وڌيڪ آهي.ان جو پورو مٿاڇرو گھاٽن ڪڪرن سان ڍڪيل آهي جيڪي سلفيورڪ ايسڊ جي برسات وسائيندا آهن.مطلب ته اهو تمام گھڻو گرم آهي جتي سراسري طور تي ٽيمپريچر 426 سينٽي گريڊ  جي لڳ ڀڳ آهي.

خلا ۾ انسانن کي اباد ڪرڻ جو پهريون اميدوار ”مريخ“ آهي تنهن هوندي به اتي اوهان رڳو 80 سيڪنڊن تائين رهي سگھو ٿاان جي فضا ۾ پنجانوي سيڪڙو ڪاربان ڊاء آڪسائيڊ آهي.مريخ نهايت ئي ٿڌو آهي.ان جي گرميء جو درجو ڪاٽو 153 کان 20 سينٽي گريڊ جي وچ ۾ رهي ٿو.

نظام شمسيء جو سڀ کان وڏو گرهه ”مشتري“ اوهان سان فقط هڪ سيڪنڊ ئي نڀائي سگھي ٿو، اهو ڳرو جسم رکندڙ گھرهه اوهان کي سندس هوائن ۽ طوفانن سان سنهڙو ۽ هلڪڙو ڪري ڇڏيندو. انهن جو مقابلو ڪرڻ انساني جسم جي وس جو روڳ ناهي.هي گرهه بنيادي طور تي هائيڊروجن ۽ هيليم سان ٺهيل گئسن سان گھيريل آهي.ان کان سواء اتي ايندڙ ڀنور گرم گئسن کي گرهه جي مٿاڇري تي آڻي امونيا جا ڄميل ڪرسٽل ٺاهي ٿو.اهو سوچڻ ئي محال آهي ته ان حد تائين خطرناڪ ۽ زهريلي ماحول ۾ ڪو زندهه رهي به سگھندو.

”زحل، به شمسي نظام جو هڪ وڏو گرهه آهي ۽ اهو اوهان کي پنهنجي مٿان هڪ سيڪنڊ کان به گھٽ وقت ترسڻ جي اجازت ڏيندو.گئسن جي ڪڪرن سواء اتي نهايت ئي تيز هوائون لڳن ٿيون جيڪي 1800 ڪلوميٽر في ڪلاڪ جي رفتار تي پهچي وڃن ٿيون.انهيء جي مٿاڇري تي ايترا ته خطرناڪ الا بڻجن ٿا جو اک ڇنڀڻ کان اڳ اوهان پاڻ ڌوڙ بڻجي اڏامي ويندا.

”يورينس“ به هڪ گرهه آهي جنهن کي پاڻي،ايمونيا ۽ ميٿين جي گرم مرڪبن وڪوڙي رکيو آهي.اوهان کي شايد ان تي قدم رکڻ جو ئي موقعو نه ملندو،اوهان ان وقت ئي ان مرڪب ۾ ڳري ويندا.هتان جي زمين به اهڙي ناهي جو ان تي اوهان پير ڄمائي سگھو.

”نيپچون“ نالي گرهه تي زندهه رهڻ لاء انسان وٽ وقت هڪ سيڪنڊ کان به گھٽ آهي،هتان جون خوفناڪ حالتون هڪڙي ساعت اندر ڪنهن به شيء کي تباهه ڪري سگھن ٿيون.ان جو سبب هتان جون نهايت ئي تيز رفتار هوائون آهن.نيپچون جي خوفناڪ هوائن جي رفتار ڪڏهن ڪڏهن آواز جي رفتار کان به وڌي وڃي ٿي.                                                                                                                          

جيڪڏهن ڪنهن ڏينهن سائنسدان اسان جي شمسي نظام ۾ سفر ڪرڻ ۽ سمورين زهريلي گئسن،خوفناڪ هوائن ۽ سخت گرميء جي درجي سان مقابلو ڪرڻ جو حل تلاش ڪري وٺن ٿا ته پوء اوهان ڪهڙي گرهه تي وڃڻ پسند ڪندا؟ڪنهن کي خبر ته ڪڏهن اهو ممڪن بڻجي.ڪجهه سال پهرين تائين ته انسانن جي مريخ تي وڃڻ جي باري ۾ به سنجيدگيء سان غور نه ڪيو ويو هو پر هاڻي لڳي ٿو ته ايئن ممڪن ٿي سگھي ٿو.ان ڪري شايد اسان کي اهو نه چوڻ کپي ته ”اهو ناممڪن آهي.“ بلڪه اهو چوڻ گھرجي ته ”في الحال اهو ممڪن ناهي!“

(روزاني هلال پاڪستان 9 آڪٽوبر 2019ع)

ڪائنات بابت ڪجهه اهم سوال!

شفيق الرحمان شاڪر

هيء ڪائنات جنهن ۾ اسان رهون ٿا ڏينهون ڏينهن پکڙجي رهي آهي،اسان اهو ڄاڻون ٿا ڇو ته اسان جو مشاهدو آهي ته ڪهڪشائون ۽ انهن جا گروهه تيزيء سان هڪ ٻئي کان پري سفر ڪندا ٿا وڃن.اها پکيڙ ان وقت کان جاري آهي  جڏهن کان هيء ڪائنات وجود ۾ آئي آهي يعني اڄ کان اٽڪل چوڏهن کرب سال پهرين هڪ نهايت ئي گرم ۽ ڪثيف عمل ذريعي جنهن کي اسان ”بگ بينگ“ جي نالي سان ڄاڻون ٿا.هاڻي اسان ڪائنات جي حوالي سان ڪجهه اهم سوالن جا جواب ڳولهڻ جي ڪوشس ڪيون ٿا جيڪي سوال عام طور تي پڇيا ويندا رهيا آهن.
پهريون سوال اهو ته هن ڪائنات جو مرڪز ڪٿي آهي؟ان سوال جو جواب اهو آهي ته هن ڪائنات جو مرڪز آهي ئي ڪونه ڇو ته هن ڪائنات جو ڪو ڪنارو ڪونهي.هڪ محدود ڪائنات ۾ خلا مڙيل آهي ته جيڪر اوهان هڪ سڌي ليڪ ۾ کربن نوري سالن جو سفر طيء ڪيو ٿا ته اوهين واپس ان جڳهه تي پهچي ويندا هتان اوهان شروعات ڪئي هئي.اهو به عين ممڪن آهي ته اسان جي ڪائنات لامحدود هجي.ٻنهي مثالن ۾ ڪهڪشائڻ جا جھرمٽ جيڪي ڪائنات کي ڀرين ٿا اهي هڪٻئي کان پري ٿيندا ٿا وڃن ۽ جنهن سان ڪائنات پکڙجندي ٿي وڃي.ان لاء ڪنهن تصوير تي غور ڪجي جنهن ۾ هڪ تمام ننڍڙي ڪائنات جو مثال ڏنل هجي جنهن ۾ رڳو 48 تارا آهن.ڪو خلائي جهاز جيڪو انهن تارن جي وچ ۾ اڏامي رهيو هجي اهو ڪائنات جو ڪنارو ڳولهي نه سگھندو جيڪر اهو خلائي جهاز ڪائنات جي هڪ طرف کان روانو ٿيندو ته ٻئي طرف کان وڃي ظاهر ٿيندو.جهاز ۾ موجود ماڻهو پنهنجن طرفن ۾ لامحدود ستارن کي ڏسي سگھندا.هن ڪائنات جي ڪا سرحد يا مرڪز نه آهي. ٻيو سوال اهو ته ”بگ بينگ“ ڪائنات ۾ ڪهڙي جڳهه تي ٿيو؟هڪ عام مفروضو اهو آهي ته بگ بينگ هڪ ڌماڪو هو جيڪو خالي خلا ۾ ٿيو جڏهن ته اها ڳالهه غلط آهي.خلا ۽ وقت ٻئي بگ بينگ کان بعد وجود ۾ آيا.ڪائنات جي شروع ۾ خالي خلا مادي سان پوريء طرح ڀريل هو.اهو مادو گرم هو ۽ نهايت ڪثيف پڻ جيڪو پکڙيو ۽ ٿڌي ٿيڻ تي جنهن ستارن ۽ ڪهڪشائن کي جنم ڏنو جن کي اسان اڄ ڏسون ٿا.جيتوڻيڪ خلا بگ بينگ وقت ممڪنه طور تي هڪڙي هنڌ مرتڪز ٿي ويو هوندو.اهو هڪجهڙي طور تي ممڪن آهي ته بگ بينگ وقت خلا لامحدود هجي.ٻنهي منظر نامن ۾ خلا پوريء طرح مادي سان ڀريل هئي جيڪو پکڙجڻ شروع ٿيو.ان پکيڙ جو ڪو مرڪز نه هو.هيء ڪائنات سادن لفظن ۾ سمورن طرفن ۾ پکڙجي رهي آهي.مشاهدو ڪندڙن اهو ڏٺو آهي ته سموريون ڪهڪشائون هڪ ٻئي کان پري ٿينديون ٿيون وڃن.اهو سوال ته بگ بينگ ڪٿي ٿيو هوجو جواب اهو آهي ته اهو ڪائنات ۾ هر جڳهه ٿي ٿيو هو.

ٽيون سوال اهوته ڇا زمين به ڪائنات سان گڏ پکڙجي رهي آهي؟جواب اهو ته زمين ڪائنات سان گڏ نه پکڙجي رهي آهي ۽ نه ئي سورج منڊل پکڙجي رهيو آهي ۽ هيء اسان جي ملڪي وي ڪهڪشان به نه پيئي پکڙجي.اهي شيون ڪشش ثقل جي اثر سبب وجود ۾ آيون ۽ پوء جن الڳ الڳ ٿيڻ ڇڏي ڏنو.ڪشش ثقل،ڪهڪشائن کي به گروهن ۽ جھنڊ جي شڪلين ۾ جوڙي رکي ٿي.اهي خاص طورتي ڪهڪشائن جا گروهه ۽ جھنڊ ئي آهن جيڪي هڪٻئي کان پري وڃي رهيا آهن.

چوٿون سوال اهو ته ڇا هن ڪائنات کان ٻاهر به ڪجهه آهي؟جيئن ته خلا بگ بينگ سان گڏ ئي وجود ۾ آئي.اسان جي ڪائنات جو ڪو ڪنارو يا حد ناهي.ممڪن آهي ته اسان جي ڪائنات ٻين ڪيترين ئي لامحدود ڪائناتن مان هڪ هجي پر ضروري ناهي ته انهن ڪائناتن کي وجود رکڻ لاء ڪنهن خلا جي ضرورت هجي.

پنجون سوال اهو ته بگ بينگ کان اڳ ڇا موجود هو؟وقت بگ بينگ سان گڏ وجود ۾ آيو.اسين نٿا ڄاڻون ته اهو ان کان اڳ موجود هو يا نه.اهو سوال ان ڪري به گھڻو ڏکيو آهي. ڪجهه نظرين مطابق اسان جي ڪائنات لامحدود ڪائناتن جو هڪ حصو آهي جنهن کي ملٽي يونيورس جو نالو ڏنو ويو آهي ۽ جيڪي لاڳيتو پيدا ٿي رهيون آهن.اهو ممڪن ته آهي پر ان کي ثابت ڪرڻ مشڪل آهي. جيڪر ڪائنات چوڏنهن بلين سال پراڻي آهي ته ڪهڪشائون ڪهڙيء طرح چوڏهن بلين سالن کان مٿي سفر ڪري چڪيون آهن؟اهو ممڪن آهي ته اسان جي ڪائنات لامحدود هجي ۽ بگ بينگ کان اڳ هر طرف کان مادي سان ڀريل هجي پر پڪ سان اهڙو ڪجهه به نه هو جيڪو ڪائنات کي روشنيء جي رفتار سان تيز پکڙجڻ سان روڪي ها.جيتوڻيڪ ڪائنات جي اندر ڪنهن خاص جڳهه تي ڪابه اهڙي شيء ناهي جيڪا روشنيء کان وڌيڪ تيزيء سان سفر ڪري سگھي.اها ڳالهه سڄي ڪائنات لاء صحيح ڪانهي.ان ڳالهه جي ڪا حد ناهي ته ڪائنات ڪيتري تيزيء سان پکڙجي ٿي.اسان اهو تصور ڪري سگھون ٿا ته ڪهڪشائون ڪنهن بال جيان آهن جيڪو رٻڙ شيٽ تي موجود هجي ۽ جيڪا خلا جي ترجماني ڪندي هجي.جيڪر اسان شيٽ کي پکيڙيون ته بال هڪٻئي کان پري ٿي ويندا.اهي بال جيڪي هڪٻئي جي ويجھو هوندا اهي سستيء کان هڪٻئي کان پري هوندا،اهي بال جيڪي همه گير طريقي سان هڪٻئي کان پري ٿيا هئا  اهي نهايت تيزيء سان هڪ ٻئي کان پري ٿيندا ويندا.ڪنهن به بال تي رهندڙ ماڻهو پنهنجي بال کي ساڪن محسوس ڪندا.اهي ڏسندا ته پري جي بالن جو مفاصلو نهايت تيزيء سان وڌي رهيو آهي جڏهن ته ويجھا بال سست رفتاريء سبب فاصلو وڌائي رهيا آهن.گھڻو پري وارا بال روشنيء جي رفتار کان به تيز پري وڃي رهيا هوندا پر ماڻهو انهن کي ڏسي نه سگھندا.مقامي طور تي انهن جي پنهنجن ڪهڪشائن ۾ اهڙو ڪجهه به ناهي جيڪو روشنيء جي رفتار سان سفر ڪندو هجي.

(روزاني هلال پاڪستان 18 سيپٽيمبر 2019ع)

قرآن ۽ سائنسي راز؛ برسات،ڪڪر ۽ ڳڙا.

شفيق الرحمان شاڪر

پاڻيء جا بخار نهايت ئي بلنديء تي پهچي آلاڻ جي ذرن جي صورت اختيار ڪري وٺن ٿا جن کي ڪڪر چيو ويندو آهي.ڪڪرن جو ڪو رنگ ناهي ٿيندو،اهي صاف ۽ شفاف ٿيندا آهن.سج جي روشني انهن کي وڌيڪ سفيد ۽ چمڪندڙ بنائي ٿي ۽ جڏهن اهي آسمان تي تري رهيا هوندا آهن ته انهن مان مختلف تصويرون ۽ شڪليون جڙيل معلوم ٿينديون آهن.ڪڏهن ڪڏهن ننڍن ننڍن ڪڪرن جا ڪيترائي تهه هڪ هنڌ گڏ ٿي ويندا آهن ته سج جا ڪرڻن کي زمين تائين پهچڻ ۾ رنڊڪ پوي ٿي ۽ اهڙي ڏينهن کي ”جھڙالو ڏينهن “ چئبو آهي. اهڙو اتفاق به ٿيندو آهي جو ڪڪر آسمان تي نهايت ئي گھڻي بلنديء تي هليا ويندا آهن جتي گھڻي سردي هوندي آهي،اتي اهي آبي بخار ڄمي ويندا آهن تڏهن اهي ذرڙا هوا ۾ هيٺائين طرف لاڳيتو ڪرڻ شروع ڪري ڏين ٿا جنهن کي ”برفباري“ يا ”ڳڙا پوڻ“ چئبو آهي.پاڻيء جا اهي ئي ننڍڙا ذرڙا جڏهن آسمان جي بلندين کي ڇهڻ لڳن ته ڪڪر سڏائين ٿا پر جيڪر اهي زمين جي سطح تائين پهچي وڃن ته انهن کي ”ڌنڌ“ چئبو آهي.مطلب ته جڏهن اسان ڌنڌ ۾ هلي رهيا آهيون ته ڄڻ ته ڪڪرن جي اندر گھمي رهيا آهيون.آبهوا ئي موسم ۾ تبديليون آڻي ٿي ۽ سردي يا گرميء جي فرق کي واضح ڪري ٿي.جڏهن ڪڪر هٽي ويندا آهن ته آبهوا موسم جي گرميء جي درجي ۾ معمولي واڌارو ڪري ڇڏي ٿي،پاڻيء جا بخار جيڪي هوا ۾ تري رهيا هوندا آهن توڙي جو اهي ڏسڻ ۾ نه ايندا آهن،جيئن ئي هوا ٿڌي ٿئي ٿي آبي بخار پاڻيء جي وڏن وڏن ڦڙن ۾ بدلجي وڃن ٿا ۽ جڏهن اهي گھڻو ڳرا ٿي پون ٿا ته هوا ۾ ٽنگجي زمين طرف اچڻ شروع ڪري ڏين ٿا.پاڻيء جي لکن ڪروڙن ڦڙن جي زمين طرف اچڻ جي ان عمل کي ”برسات“ چئبو آهي.ڪجهه شيون اهڙيون به آهن جيڪي آسمان ۾ بنجڻ وقت ڪنهن ٻي شڪل ۾ هونديون آهن پر زمين تائين پهچندي پهچندي انهن جي شڪل ۽ صورت بدلجي ويندي آهي انهن ۾ ”ڳڙا“ به شامل آهن.ڪڏهن ڪڏهن اهڙا ڳڙا به ڏٺا ويا جيڪي بيس بال جيترا وڏا هئا.جيڪر انهن ڳڙن کي وچان ڪپي ڏٺو وڃي ته انهن ۾ ڪيترا ئي تهه هڪٻئي مٿان چڙهيل نظر ايندا جنهن مان اندازو لڳائي سگھجي ٿو ته هڪ ڳڙي کي زمين تائين پهچڻ کان پهرين ڪيئي ڀيرا فضا جي بلندين ۾ هيٺ مٿي ٿيڻو پوي ٿو تڏهن اهي وڃي زمين تي ڪرن ٿا ۽ اهو سڀ ڪجهه هوا جي سبب ٿئي ٿو.

موسمي ريڊار جي ايجاد بعد ئي اهو معلوم ڪرڻ ممڪن بڻيو ته اهي ڪهڙا مرحلا آهن جن مان گذري برسات اها شڪل اختيار ڪري ٿي.ان کوجنا مطابق برسات ٽن مرحلن مان گذري ان شڪل ۾ اچي ٿي.پهريون مرحلوهوا جي جوڙجڪ جو آهي،ٻيو مرحلو ڪڪرن جي ٺهڻ ۽ ٽيون مرحلو پاڻيء جي ڦڙن جي ڪرڻ جو آهي.قرآن ۾ جيڪي ڪجهه برسات جي جوڙجڪ جي باري ۾ ٻڌايو ويو آهي ان کوجنا ان جي تصديق ڪئي آهي.جڏهن هوائون ڪڪرن جي ننڍن ننڍن ٽڪرن کي ڌڪي پاڻ ۾ گڏين ٿيون ته اهي وڏن وڏن ڪڪرن جي جبلن ۾ بدلجي وڃن ٿا ۽ پوء انهن جي پاڻ ۾ ٽڪرائڻ سان آسماني بجلي پيدا ٿئي ٿي ۽ نيٺ مينهن وسڻ شروع ٿي وڃي ٿو.انهيء حقيقت طرف هيٺين آيتن ۾ اشارو ڪيو ويو آهي؛

”ڇا اوهين نٿا ڏسو ته الله ڪڪرن کي آهستي آهستي هلائي ٿو پوء ڪڪرن کي پاڻ ۾ ملائي ٿو پوء انهن کي تهن مٿان تهن ۾ بدلائي ٿو پوء تون ڏسين ٿو ته انهن جي وچان مينهن جا ڦڙا ڳڙن ٿا ۽ هو آسمانن مان انهن جبلن ذريعي جيڪي انهيء ۾ بلنديء تي آهن انهن مان ڳڙا وسائي ٿو.پوء جنهن کي گھري انهن مان نقصان پهچائي ٿو ۽ جنهن کي چاهي انهن کان بچائي ٿو.ان جي بجليء جي روشني اکين کي خيرو ڪريو ڇڏي.“ (سوره نور)

هڪ ٻئي هنڌ الله ربالعزت جو ارشاد آهي ته؛

”الله اهو آهي جيڪو هوائون موڪلي ٿوجيڪي ڪڪرن کي کڻي اچن ٿيون پوء جيئن گھري ٿو انهن ڪڪرن کي آسمان ۾ پکيڙي ڇڏي ٿو پوء انهن کي ٽڪڙيون بنائي ڇڏي ٿو پوء تون ڏسين ٿو ته برسات جا ڦڙا ان مان نڪرندا اچن ٿا.پوء الله پنهنجن بندن مان جن تي چاهي برسات وسائي ٿوته اهي خوش ٿي وڃن ٿا.“

انهن آيتن مان معلوم ٿيو ته هوائون الله جي حڪم سان ڪڪرن کي فضا ۾ پکيڙين ٿيون ۽ جتي الله جو حڪم ٿئي ٿو انهن علائقن ۾ پاڻي وسڻ شروع ٿي وڃي ٿو.گمندڙ اهي ڪڪر جڏهن ڪنهن نهايت ئي ٿڌي فضائي علائقي ۾ پهچن ٿا جيڪو آبي بخارن کي واپس پاڻيء ۾ بدلائي سگھي ته اتي به ڪڪرن جو سمورو پاڻي هڪ ئي ڌڪ سان زمين تي نٿو ڪري بلڪه ڦڙو ڦڙو ٿي وسي ٿو.ان پاڻيء کي ڪثير مقدار ۾ ان انداز سان نازل ڪرڻ جو اهو خلق خدا وڻن ۽ زمين لاء نقصانڪار ثابت ٿيڻ بدران فائديمند ثابت ٿئي،اهو نيٺ ڪهڙن بيجان طبعي قانونن جو نتيجو آهي؟پڪ سان ان ۾ الله جون وڏيون حڪمتون آهن.ان کان سواء اسان جو مشاهدو آهي ته هر سال هڪجهڙي برسات نٿي پوي.ڪنهن سال نهايت گھڻي برسات ٿئي ته ته ڪنهن سال بلڪل ئي برسات نٿي پوي پوء انهن طبعي قائدن ۾ اها واڌي گھاٽي ڇو ٿي ٿئي؟آخر انهن ڳالهين مان اهو نتيجو ڇو نه ڪڍجي ته ڪا اهڙي زبردست ۽ مٿانهين هستي به موجود آهي جيڪا انهن بيجان قائدن جي نتيجن ۾ تبديليء جو پورو اختيار رکي ٿي.

علم موسميات جي ماهرن معلوم ڪيو آهي ته ڪڪرن جا اهي ٽڪرا جيڪي ڳڙا وسائين ٿا اهي 7.6 کان 9 ڪلوميٽر مٿانهان ٿين ٿا،ڪڪرن ۾ گوڙ ۽ وڄ جو پيدا ٿيڻ اصل ۾ بجليء جو پيدا ٿيڻ آهي.ڪڪر جڏهن هڪٻئي سان ٽڪرائين ٿا ته انهن ۾ گاٺ پيدا ٿئي ٿي ۽ گاٺ سبب آواز ۽ بجلي ٺهن ٿا.ڪڪرن ۾ جيڪر آلاڻ يا پاڻيء جا ڦڙا موجود نه هجن ته ڪڏهن به بجلي پيدا نه ٿئي.ڪڪرن ۾ پاڻيء جا ڦڙا گھمندي جڏهن هڪٻئي سان ٽڪرائين ٿا ته انهن ۾ برقي ڪرنٽ پيدا ٿئي ٿو.چارج ٿيل هڪڙو ڪڪر جيڪر ٻئي چارج ٿيل ڪڪر سان ٽڪرائجي ٿو ته آواز سان گڏ بجلي پيدا ٿئي ٿي جيڪا ٽپا ڏيندي زمين تائين پهچي ويندي آهي.جڏهن اها زمين تي ڪري ٿي ته ڌماڪي سان گڏ هڪ وڏو ڀنڀٽ پيدا ڪري ٿي.چمڪ پيدا ٿيڻ سان هوا گرم ٿي پکڙجي ٿي.ان لهر سان پيدا ٿيندڙ گرجدا آواز اسان کي ڪجهه سيڪنڊن بعد ٻڌڻ ۾ ايندو آهي جيئن ته روشنيء جي رفتار آواز جي رفتار کان تيز آهي ان ڪري ڪڪرن جي پاڻ ۾ تڪرائڻ وقت پهريائين روشني ۽ بعد ۾ آواز ٻڌڻ ۾ ايندو آهي.

برسات وسائيندڙ ڪڪرن جي لاء گھٽ ۾ گھٽ بلندي 1200 ڪلوميٽر هوندي آهي.ڪجهه اهڙا ڪڪر به آهن جيڪي 10000 ميٽرن جي بلنديء تان پاڻي وسائين ٿا.انهيء کان سواء قرآن ڪريم اسان جو ڌيان برسات جي مٺي پاڻي طرف به ڇڪائي ٿو؛

 (اَفَرَئَ یْتُمُ الْمَآءَ الَّذِیْ تَشْرَبُوْنَ ۔ ئَ اَنْتُمْ اَنْزَلْتُمُوْہُ مِنَ الْمُزْنِ اَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُوْنَ ۔ لَوْنَشَآءُ جَعَلْنٰہُ اُجَاجًا فَلَوْ لَا تَشْکُرُوْنَ)

” ڪڏهن اوهان اکيون کولي ڏٺو آهي ته هي پاڻي جيڪو اوهان پيئو ٿا ان کي اوهان ڪڪرن مان وسايو آهي يا اسان ان جا وسائيندڙ آهيون؟اسان چاهيون ته ان کي سخت کارو بنائي ڇڏيون پوء اوهين شڪرگزار ڇو نٿا بڻجو؟“(سوره واقعه آيت 68 کان 70)

زمين کي پاڻي مهيا ڪرڻ سواء جيڪا جاندارن جي هڪ اهڙي ضرورت آهي جنهن سواء زندگي جو تصور ڪري نٿو سگھجي،برسات جو هڪ هڪ ڦڙو هڪ ٻيو اثر ”زرخيزي“ پيدا ڪري ٿو.برسات جا اهي ڦڙا جيڪي سمنڊن مان بخارن جي شڪل ۾ اٿن ٿا انهن ۾ گھڻو اهڙو مواد هوندو آهي جيڪو مئل زمين کي زنده ڪري ٿو.

ڪڪرن جا قسم؛ ڪڪرن جا هيٺ ڏنل چار قسم بيان ڪيا ويا آهن.

1.ڪمولس(Cumulus)؛ اهي اڇي رنگ جا ڪڪر آهن جيڪي آسمان تي ٿلهن تهن جي ڍيرن ۾ نظر ايندا آهن.جڏهن اهي آسمان تي ڇاننئيل هوندا آهن ته ايئن لڳندو آهي ڄڻ ته انهيء تي ڪپهه جي جبلن نهايت ئي سهڻو سلسلو موجود هجي.ان قسم جا ڪڪر عام طور تي گرميء جي مند ۾ ٻنپهرن کان پوء ڏسڻ ۾ ايندا آهن ۽ عام طور تي 4000 کان 5000 فٽن جي بلنديء تي هوندا آهن.جڏهن اهي پاڻيء سان ڀرجن ٿا ته گرجڻ ۽ وسڻ وارا بڻجي وڃن ٿا.

2.سائرس (Cirrus)؛ انهن جي شڪل اڇن گھنگرودار پرن جيان هوندي آهي.اهي ڪڪر نهايت ئي بلنديء تي هوندا آهن.اهي عام طور تي خشڪ موسم ۾ ڏسڻ ۾ ايندا آهن ۽ اسان جي زمين کان ڇهن کان اٺن ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي هوندا آهن.اهي هوائن جي رخ تي اڏامندا آهن ۽ عام طور تي طوفانن جي خبر ڏيندا آهن.

3.اسٽريٽس (Stratus)؛ اهي ڪڪر آسمان تي هر طرف پکڙيل ٿين ٿا ۽ ڌنڌ جيان نظر ايندا آهن.اهي گھڻو مٿي نه هوندا آهن.عام طور تي 2000 کان 7000 فٽن جي بلنديء تي ٿين ٿا.ظاهر ۾ اهي ڪڪر خاموش نظر ايندا آهن تنهن هوندي به اهي خراب موسم جي نشاني سمجھيا ويندا آهن.

4.نمبس (Nimbus)؛ انهن مان مراد برسات جو طوفان آهي.انهن کي مينهن جا ڪڪر به چيو ويندو آهي.انهن جو رنگ گهاٽو سليٽي ٿيندو آهي.انهن جي ڪا واضح شڪل ۽ صورت نٿي ٿئي.موسميات جا ماهر انهن ئي ڪڪرن جو مشاهدو ڪري موسم جي باري ۾ ڪا اڳڪٿي ڪندا آهن.

 

(روزاني مهراڻ 13 سيپٽيمبر 2019ع)

سينيما جي تاريخ.

شفيق الرحمان شاڪر

اوڻويهين صدي کي سائنسي ايجادن جي صديء طور ڄاتو وڃي ٿو.ان صديء ۾ دنيا گھڻين ئي ايجادن جو مشاهدو ڪيو.سينيماٽو گراف Cinematograph جنهن کي مختصر طور تي عام طور تي سينيما Cinema چئجي ٿو ان سلسلي جي هڪ ڪڙي آهي.سينيما جي ايجاد ڪنهن جادوئي ڪرشمي کان گھٽ نه هئي جنهن بيجان تصويرن کي زندهه ڪري ڇڏيو ۽ بي زبان ڪردارن کي زبان ڏني.زندگيء جي مختلف پاسن کي هلندڙ ڦرندڙ تصويرن ۾ قيد ڪرڻ جو تجربو پڪ سان نهايت دلچسپ ۽ نرالو هو.ان خوبصورت ايجاد جو سهرو فرانس جي لوميئر برادرس تي آهي جن 1895ع ۾ سينيما ماٽوگراف مشين جوڙي سينيما ۾ پنهنجي اوليت داخل ڪرائي توڙي جو انهن ٻنهي ڀائرن کان اڳ امريڪا جي ٿامس ايڊيسن 1891ع ۾ڪنٽوگراف مشين ايجاد ڪري ورتي هئي پر فني  خامين سبب ان مشين کي تاريخ ۾ اوليت جو درجو نه ملي سگھيو.بهرحال سينيما جا خالق لوميئر برادرس ئي آهن تنهن هوندي به اڄ جنهن شڪل ۾ سينيما اسان تائين پهتي آهي ان ۾ ڪيترن ئي ماڻهن ۽ ڪيترين ئي صدين جي ڪوشش ۽ تجربن جو عمل دخل رهيو آهي.سينيما گرافي اصل ۾ فوٽوگرافي جي وڌيل شڪل آهي ان ڪري سينيما جي اوسر واري سفر کي سمجھڻ لاء فوٽوگرافي جي ايجاد ۽ ان جي اوسر وارا مرحلا سمجھڻ ضروري آهن.فوٽوگرافي جي حيرت ۾ وجھندڙ خوبين کي ڏسندي روبرٽ رولج ان کي اوڻويهين صديء جي سڀ کان خوبصورت،مقبول ۽ لائق ساراهه ايجاد قرار ڏنو آهي.فوٽوگرافيء جو جائزو وٺڻ سان خبر پوي ٿي ته ان جي ايجاد ۾ به ڪيترين ئي صدين ۽ ڪيترن ئي ماڻهن جي ڪوششن جو حصو رهيو آهي.ڪيترن ئي تجربن ۽ مرحلن مان گذري اها قيمتي ايجاد اسان تائين پهتي آهي.ڪجهه مورخن جو خيال آهي ته فوٽوگرافي ۾ اسلامي دور جي مشهور سائنسدان ابو علي حسن ابن الهيثم شروعات ڪئي هئي.اولهه جي دنيا ۾ الهيزن جي نالي سان مشهور ابن الهيثم بصريات Optics جو وڏي باريڪ بينيء سان مطالعو ڪيو ۽ ان بابت ڪجهه نظريا به پيش ڪيا جيڪي اڄ تائين بصريات متعلق ڪيترن ئي سائنسي نظرين جو بنياد مڃيا وڃن ٿا. ان سلسلي ۾ هن ڪتاب ”ڪتاب المناظر“ نالي لکيو جنهنجو ترجمو  Book of Opticsجي نالي سان موجود آهي جيڪو سترهين صديء تائين اولهه جي يونيورسٽين جي نصاب ۾ شامل رهيو ۽ ڪيترن ئي سائنسي تجربن ۾ ان جي مدد ورتي ويئي.ابن الهيثم بصريات متعلق پنهن جا تجربا ڪندي  پهرين سنهڙي سوراخ واري ڪيميراPinhole Camera  تيار ڪئي  ۽ بعد ۾ ان جي خامين کي دور ڪندي اونداهين ڪيميرا  Obscure Camera جوڙي جنهن کي عربيء ۾ ”بيت المظلم“چيو وڃي ٿو.اها ڪاٺ يا ڌاتوء مان پيتيء جيان ٺاهي ويندي آهي جنهن جو اندريون حصو مڪمل اونداهون ۽ ٻاهريئين حصي تي هڪ ننڍڙو سوراخ هوندو آهي جيڪو ٻاهرين منظرن کي سوراخ دار ّاني ۾ موجود ڪاري پردي تي منعڪس ڪندو آهي.ابن الهيثم جي ان ايجاد کي فوٽو گرافي يا سينيماٽو گرافي جو پهريون نمونو سمجھيو وڃي ٿو.ڪجهه ماڻهو ان ڳالهه جا به قائل آهن ته ڪنهن اونداهين خاني ۾ هڪ سنهڙي سوراخ يا شٽر ذريعي ٻاهرين منظرن کي اندرئين ڪاري پردي تي منعڪس ڪرڻ جو تصور ارسطو وٽ به موجود هو.نائين صدي عيسوي ۾ عرب جي مشهور فلسفي ابو يوسف يعقوب الڪندي پڻ ان نظريي تي پنهنجن خيالن جو اظهار ڪيو آهي   پر انهن ماڻهن مان ڪنهن به ان نظريي کي عملي صورت نه ڏني.ابن الهيثم اهو پهريون سخص آهي جنهن ان جو عملي تجربو ڪيو.ان ڪري گھڻا ابن الهيثم کي ئي پن هول ڪيميرا جو باني سمجھن ٿا.اونداهين ڪيميرا سان رڳو عارضي تصوير ڏسي سگھبي هئي،ان سان مستقل تصوير ٺاهڻ اڃا تائين ممڪن نه بڻيو هو.ڏهين صدي کان پندرهين صديء تائين عام مشاهدي يا سج گرهڻ کي سڌو ڏسڻ جي نقصانن کان بچڻ لاء ان ڪيميرا کي استعمال ۾ آندو ويندو رهيو،سورهين صديء اٽليء جي سائنسدان جيام بيٽيسٽا ان ڪيميرا تي وڌيڪ کوجنا ڪئي ۽ صلاح ڏني ته فنڪار ان ڪيميرا جي عڪس کي ڪاغذ تي اڀاري نقاشي Painting ۾ مدد وٺي سگھن ٿا ان طرح سورهين صديء کان ارڙهين صديء تائين اونداهين ڪيميرا نقاشن لاء هڪ مددگار اوزار طور ڪم ڪندي رهي ۽ نيٺ اهو ڏينهن آيو جڏهن هنرمندن ان اوزار مان مستقل تصوير ڪڍڻ جو حل ڳولهي ورتو.ارڙهين صديء ۾ ڪيترا ئي سائنسدان ان ڪيميرا جي پردي تي منعڪس ٿيندڙ تصويرن کي دائمي شڪل ڏيڻ لاء ڪوشش ۾ رهيا،آخر ڪار هڪ ٻئي جي تجربن مام مدد حاصل ڪندي  1972ع ۾ جرمنيء جي سائنسدان ڊاڪٽر جان سولزي هڪ ڏينهن اتفاق سان سلور نائيٽريٽ ۽ کڙيل مٽيء جي مرڪب تي اهو مشاهدو ڪيو ته سج جي روشني پوڻ سان ان مرڪب جو رنگ آهستي آهستي ڪارو ٿي وڃي ٿو.جنهن بعد انهن ان مشاهدي ڪيترائي تجربا ڪيا ۽ نيٺ ان نتيجي تي پهتا ته سلور نائٽريٽ  کڙيل مٽيء جي ان مرڪب تي سج جي روشني اثر انداز ٿئي ٿي.ڊاڪٽر سولزي جي ان کوجنا کي بنياد بنائي مغربي ملڪن ۾ وڌيڪ تجربا ڪيا ويا.انهن سائنسدانن ۾ انگلنڊ جو ٿامس ريجووڊ  به شامل آهي جنهن سندس ساٿي ڪيميادان همفري ڊيوي سان گڏجي ان فارمولي تي عمل ڪندي ڪيميرا جي تصوير کي دائمي شڪل ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي،انهن ڪوششن ۾ انهن کي ڪاميابي به ملي پر ان ۾ خامي اها هئي تصوير تي جيئن ئي سج جي روشني پيئي ٿي ته ان تي ڪارا داغ پئجي ٿي ويا. فرانس جو جوزف نائسوفور اهو پهريون شخص آهي جنهن تصوير کي دائمي شڪل ڏيڻ ۾ پهرين ڪاميابي حاصل ڪئي جنهن لاء هن جديد طريقو اختيار ڪيو جنهن کي هيلوگرافي Heliography  چئجي ٿو.1829ع ۾ جوزف فرانس جي هڪ آرٽسٽ لوئس ڊگير سان گڏجي ان طريقه ڪار کي وڌيڪ بهتر بنائڻ جي ڪوشش ڪئي پر جوزف جي ان دوران وفات ٿي ويئي جڏهن ته لوئس ان عمل تي ڪم جاري رکيو ۽ نيٺ 1839ع ۾ پتل ۽ چانديء جي پليٽ سان آيوڊين ويپر جو استعمال ڪري ان دريافت ۾ بهترين اضافو ڪيو.دگير جي ان طريقي ڪار کي دگير ٽائيپ چيو وڃي ٿو.انهيء دوران برطانيا ۾ هڪ ٻي کوجنا سامهون آئي جتي 1841ع ۾ هنري فوڪس هڪ نئون طريقو ڳولهي ڪڍيو۽ هن ان کي سندس نالي سان پينٽ به ڪرايو.هنري جي اها کوجنا ڪيلو ٽائيپ سڏجي ٿي.دگير ۽ تالبوت جو طريقي ڪار تصوير ڇڪڻ جي لحاظ کان بلڪل ابتڙ هو.دگير جو طريقو مثبت Positive تصوير معڪس ڪندو هو جنهن جي ڪاپي ٺاهڻ ممڪن نه هو ڇو ته ڪاپي ٺاهڻ جي صورت ۾ تصوير ابتي ٿي ويئي ٿي جڏهن ته تالبوت جو طريقو منفي تصوير ڪڍڻ هو جنهن جون ڪيتريون ئي ڪاپيون جوڙي سگھبيون هيون ڇو ته ڪاپيء ۾ اها تصوير بلڪل سڌي ٿي ويئي ٿي.اهو ئي سبب آهي جو دگير جو طريقو ديرپا ثابت نه ٿي سگھيو جڏهن ته تالبوت وارو طريقو اڄ به استعمال ڪيو وڃي ٿو.فوٽو گرافي جي باقائدي شروعات بعد ماڻهن متحرڪ تصويرن کي ڪيميرا ۾ قيد ڪرڻ جي طريقن تي سوچڻ شروع ڪيو ۽ انهن ڪوششن جي نتيجي ۾ ئي سينيماٽوگرافي ايجاد ٿي.ميجڪ لينٽرن کان ويندي هاڻوڪي سينيما تائين دريافت ۽ تجربي جون بيشمار ڪهاڻيون تاريخ جي صفحن ۾ محفوظ آهن.جون 1873ع ۾ ايڊورڊ مائي برج نالي شخص 24 ڪيميرن جي مدد سان هڪ ڊوڙندڙ گھوڙي کي فلمائڻ جي ڪوشش ڪئي هئي پر ان کان ٺيڪ نو سال پوء فرانس جي سائنسدان ايٽين جوليس ميري 1882ع ۾ Chrono photographic Gun ٺاهي جيڪا هڪ سيڪنڊ ۾ ٻارهن فريم تصويرون ڪڍڻ جي صلاحيت رکندي هئي.ان باري ۾ ٿامس ايڊسن جو ڪارنامو سڀ کان اهم آهي.1891ع ۾ ايڊسن ڪنٽوگراف مشين ايجاد ڪئي.ان مشين ۾ 35 ملي ميٽر ويڪري سيلولائيڊ جو ٽرانسپيرنٽ ريل استعمال ڪري متحرڪ تقويرن کي رڪارڊ ڪيو ويندو هو.پڪ سان اها وڏي دريافت هئي پر ان ۾ خامي اها هئي جو انهن تصويرن کي هڪ ئي وقت صرف هڪڙو ماڻهو ئي ڏسي سگھيو ٿي. 1895ع ۾ فرانس جي لومئير ڀائرن سينيماٽو گراف مشين ايجاد ڪري سينيما باب ۾ ڪمال حاصل ڪيو.سينيماٽوگراف جي خوبي اها هئي جو ان سان نه رڳو متحرڪ تصويرون رڪارڊ ٿي سگھيون ٿي پر پردي تي ماڻهن جي سامهون انهن جي نمائش به ڪري سگھبي هئي.28 ڊسمبر 1895ع تي لوميئس ڀائرن پيرس هي گرانڊ ڪيفي هال ۾ پنهنجي پهرين نمائش پيش ڪئي.ان نمائش ۾ ڪل ڏهه مختلف فلمون شامل هيون جن ۾ اسٽيشن تي بيهندڙ ٽرين،سمنڊ ۾ اٿندڙ لهرون،کيڏندڙ ٻار ۽ ٻيااهڙا دلچسپ منظر ڏيکاريا ويا هئا.ڏسڻ وارن لاء پردي تي اصل زندگيء جو نقل ڏسڻ ڪنهن معجزي کان گھٽ نه هو.ان حيرت انگيز ڪارنامي کي ڏسڻ لاء پيرس شهر جي ماڻهن جو هجوم اٿلي پيو ۽ نيٺ تمام مختصر عرصي ۾ سينيما پيرس جي گھٽين مان نڪري دنيا جي هر ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکڙجي ويئي. خود اسان جي هندستان ۾ 7 جولائي 1899ع ۾ بمبئي جي واٽسن هوٽل ۾ فلمن جي نمائش ڪئي ويئي.

(روزاني مهراڻ 24 آگسٽ 2019ع)

ڪوانٽم گريوٽي يا طبيعاتي هيڪڙائي!

شفيق الرحمان شاڪر

ذراتي طبيعات سائنس جي اها شاخ آهي جنهن مطابق ڪائنات جي هر شيء اهڙن نه ورهائجڻ جهڙن ذرن سان ملي جڙي آهي.جيتوڻيڪ اهو نظريو قديم يونان جي ديموقراطيس جي ايٽم کان شروع ٿئي ٿو پر ان بابت سڀ کان گھڻو ڪم گذريل صديء ۾ ٿيو.1896ع ۾ جي جي ٿامسن ايٽم جي اندر اليڪٽران نالي ڪاٽو بار واري هڪ ذري جي دريافت ڪري ايٽم کي ورهائجڻ قابل قرار ڏنو.اهڙيء طرح گولڊ اسٽائين جي تجربن سان پروٽان نالي واڌو ذري ۽ 1932ع ۾ جيمز چيڊوڪ جي نيوٽران جي دريافتن ان نظريي کي مضبوطي ڏني ته ايٽم وڌيڪ ڪيترن ئي ذرن تي ٻڌل ٿي سگھي ٿو.پال ڊيراڪ ڪوانٽم نظريي جي بنياد تي آئن اسٽائن جي خاص اضافيت واري نظريي ۾ هڪ اهڙي مساوات جو واڌارو ڪيو جنهنجي نتيجي ۾ ڪاٽو اليڪٽران جو جاڙو ذرو واڌو پروٽان يعني پوزيٽران جي اڳڪٿي ٿي جنهن کي 1932ع ۾ اينڊرسن پنهنجن تجربن سان ثابت ڪري ڏيکاريو. ڪائنات ۾ لڌل تارن ۽ ڪهڪشائن مان ايندڙ ڪرڻن جو تجزيو ڪندي وڌيڪ ذرا جهڙوڪ پائي اون وغيره دريافت ٿيا.انهيء دوران ايٽم جي مرڪز يعني نيوڪليس مان نڪرندڙ تابڪاري شعائن تي تحقيق ڪندي هڪ اهڙو رياضياتي طريقو پيش ڪيو ويو جنهن کي فيلڊ ٿيوري چيو وڃي ٿو يعني هر ذرو بنيادي طور تي هڪ فيلڊ يا ميدان سان تعلق رکي ٿو.فيلڊ ٿيوري مطابق ڪائنات ۾ موجود سموريون قوتون جيئن ڪمزور ۽ طاقتور نيوڪلائي قوت،برقي مقناطيسيت وغيره سميت سمورا ذرا پنهنجا مختلف ميدان پيدا ڪن ٿا.جيئن برقي چارج کان برقي ميدان،مقناطيس کان مقناطيسي ميدان ۽ گريوٽي کان ڪشس ثقل جو ميدان يا فيلڊ پيدا ٿئي ٿي.فيلڊ ٿيوري ۾ ڪوانٽم نظريي جا اثر ڏٺا ويا ته معلوم ٿيو ته ڪائنات جون بنيادي قوتون ۽ ذرا دراصل انهن ميدانن جو نتيجو آهن يعني ذرو بذات خود ان وقت تائين وجود نٿو رکي جيستائين ان جو لاڳاپيل ميدان قائم نٿو ٿئي.هر ميدان دراصل انرجيء جو هڪ وسيع مرڪز آهي.آئن اسٽائن مطابق انرجيء جو اهو مرڪز ڪميتي شڪل يعني مايي جي طور تي پنهنجو اظهار ڪري سگھي ٿو ان ڪري هر ميدان پنهنجي انرجي سان خاص ذرا پيدا ڪري ٿو.برق مقناطيسي ميدان سان جيڪو ذرو پيدا ٿئي ٿو ان کي فوٽان چئبو آهي جنهنجي هڪ شڪل ڏسڻ جهڙي روشني آهي.بعد ۾ پاڪستاني سائنسدان عبدالسلام ۽ ٻن آمريڪي سائنسدانن اسٽيون وائنبرگ ۽ شيلڊن گلاشو وغيره پنهنجي تحقيق سان ثابت ڪيو ته مختلف نظر ايندڙ ذرا بنيادي طور تي هڪ ئي فيلڊ يا ميدان جا مختلف اظهار ٿي سگھن ٿا.انهن برق مقناطيسي ميدان ۽ ڪمزور نيوڪلائي قوت کي گڏي ڇڏيو ۽ هڪ نئين فيلڊ يا قوت جنهن کي اليڪٽرو ويڪ قوت چئبو آهي جو بنياد وڌو.ان نئين ميدان مان ٽن نون ذرن يعني ٻه W۽هڪ Zجي اڳڪٿي ڪئي ويئي جن کي تمام جلد دريافت ڪري ورتو ويو.پروفيسر عبدالسلام کي باقي ٻنهي سائنسدانن سميت 1979ع ۾ سائنس جو سڀ کان اعليٰ انعام يعني نوبل پرائيز ڏنو ويو.اهي نوان ذرا پروٽان جي ڀيٽ ۾ سو ڀيرا وڌيڪ مايو رکندا آهن ۽ انهيء ڪري عام انرجيء جي ڀيٽ ۾ گھڻي انرجي تي نظر ايندا آهن.اهو ئي سبب آهي جو اليڪٽران ۽ پروٽان جي ڀيٽ ۾ اهي ذرا قائم نٿا رهن ۽ عام انرجيء تي ٻين ذرن ۾ حل ٿي وڃن ٿا.پروفيسر عبدالسلام جيان ٻيا سائنسدان به هاڻي اهڙن ميدانن جي ڳولا ۾ ڦرڻ لڳا جيڪي باقي رهيل فطري قوتن ۽ ذرن کي به يڪجا ڪندي هڪ طبيعاتي وحدتن ۾ پروئي سگھن.ان سلسلي ۾ اڃا تائين سائنسدان ٽن بنيادي قوتن کي ڪٺو ڪري سگھيا آهن يعني اليڪٽرو ويڪ قوت سان گڏ طاقتور نيوڪلائي قوت جو اتحاد ڪيو ويو آهي.اهو ڪم گذريل صديء جي آخري ڏهاڪن ۾ سرانجام ڏنو ويو هو.پروٽان ۽ نيوٽران وغيره جڏهن گھڻي توانائيء واري ڪنهن علائقي مان گذاريو وڃي ته سندن رفتار نهايت ئي تيز ٿي وڃي ٿي ۽ ان قدر تيز رفتاريء تي انهن کي پاڻ ۾ ٽڪرايو وڃي ته اهي ذرا وڌيڪ تحليل ٿي ڪجهه وڌيڪ نون ننڍن ذرن کي جنم ڏين ٿا جن کي اڄ ڪوارڪ جو نالو ڏنو وڃي ٿو.ڪوارڪ جا نظرياتي بنياد گيل مين نالي سائنسدان رکيا هئا.اهي ننڍا ذرا ٽن نسلن جي شڪل ۾ رهن ٿا جن مان هر نسل جا ٻه فرد ئي ٿين ٿا.ڄڻ اهي ڇهه مختلف ڪوارڪ ٿين ٿا ۽ عام طور تي ٻٽي Doubletيا ٽيڻي Tripletجي شڪل ۾ ڳنڍيل ٿين ٿا.ٻٽي نموني جي ذرن کي ميزون جڏهن ته ٽيڻي نموني جي زرن کي بيري چيو ويندو آهي.پروٽان ۽ نيوٽران ٽن ڪوارڪ مان ٺهن ٿا.بهرحال انهن ڇهن ڪوارڪ جي مختلف شڪلين مان وڌيڪ ذرا به جوڙي سگھجن ٿا.ٽن بنيادي قوتن کي هڪ ئي ميدان جي توانائيء جون مختلف شڪليون قرار ڏيڻ گذريل صديء جي سڀ کان وڏي ڪاميابي آهي ۽ انهيء ڪاميابيء جي پيش نظر ئي سائنسدانن طبيعاتي وحدت جو خواب ڏٺو آهي جن مان هڪڙي ڪوانٽم گريوٽي به آهي.ان ماڊل مطابق اسان گريوٽي جي نيدان کي به هڪ ذري جي شڪل ۾ ڏسي سگھون ٿا ۽ گذريل قوتن جي وحدت دوران جيڪو طريقو اختيار ڪيو ويو هو ان مطابق گريوٽي جي ذري جون ڪجهه خاصيتون واضح ڪيون وييون آهن،جيئن اها ته ان ذري جو مايو ٻڙي ٿيندو ۽ ان جي رفتار روشنيء جي رفتار جي برابر هوندي.ان جي اندروني يا ڪوانٽم گردش جو مقدار فوٽان کان ٻيڻو ٿيندو.ان مفروضي واري ذري جو نالو گريويٽان رکيو ويو آهي.6 آگسٽ 2012ع تي ڊينمارڪ ۾ ٿيندڙ پوائن ڪري ليڪچر ۾ مشهور نوبل انعان يافتا سائنسدان ڊائيسن چيو هو ته جيڪر ٻين ذرن جيان گريويٽان جي لاء به ڪو تجربو ڪيو ويو ته اهو گريويٽان ايڏو ڳرو ٿي ويندو جو هڪ بليڪ هول بڻجي سگھي ٿو ڇو ته اهو ذرو ايتري ته توانائيء سان سامهون ايندو جنهن کي اسان زمين تي موجود ڪنهن به تجربيگاهه ۾ پيدا ڪري نٿا سگھون ان ڪري گھڻا سائنسدان اڄ به سمجھن ٿا ته شايد گريويٽان تجربي ۾ سامهون نه اچي سگھي.پر ان بي يقيني واري صورتحال ۾ گذريل ڏينهن ۾ نيدر لينڊ جي هڪ سائنسدان رچرڊ نورٽ هڪ سادو طريقو دريافت ڪيو آهي جنهن سان گريويٽان جي اثرن کي ڏسي سگھجي ٿو.آئن اسٽائن مطابق هر ذرو انرجيء جي ئي هڪ شڪل ٿئي ٿو ان ڪري گريويٽان به انرجي رکندڙ هڪ ذرو آهي.ڪوانٽم نظريي مطابق ان ذري جي انرجي ڪڏهن به ٻڙي ٿي نٿي سگھي.ان ڪري هر اها جڳهه جتي ڪشش ثقل موجود آهي اتي گريويٽان جي توانائي موجود هوندي ايستائين جو خلا ۾ به اها توانائي پنهنجو پاڻ کي ظاهر ڪندي.اهڙيء طرح توانائي جاڙن ذرن جي شڪل ۾ پنهنجو اظهار ڪري ٿي جن کي واهمي ذرا Virtual Particles چئبو آهي.ان طرح جو عمل اڳ ۾ به فوٽان لاء ڏسجي چڪو آهي ۽ اصطلاح ۾ ان کي ڪيزي مير جو اثر Casmir Effect چئبو آهي.ان اثر مطابق جيڪڏهن خلا ۾ ٻن پليٽن کي ويجھو رکيو وڃي ته ته برقي مقناطيسي ميدان جي توانائي جو مقدار ڪڏهن به ٻڙي نٿو ٿي سگھي.ان ڪري پليٽن ۾ لرزش سان ثابت ٿئي ٿو ته خلا به خالي ناهي!

گريوٽيء جو ميدان ڇوته خلا ۾  به موجود هوندو آهي ان ڪري جيڪر مڪمل موصل ايليومينم جي پليٽن کي خلا ۾  ويجھو رکيو وڃي ته انهن جي وچ ۾ لرزشي اثر پيدا ٿي سگھي ٿو.20 جولائي 2018ع ۾ پروفيسر نورٽ طبيعات جي مشهور ميگزين فزيڪل ويو ليٽرز ۾ پنهنجي تحقيق جا نتيجا پيش ڪيا.ان تجربي ۾ اهڙو ڪوبه اثر سامهون نه آيو يعني گريويٽان اڃا به ناقابل دريافت آهي. بهرحال انسان جي اندر موجود وحدت جي تلاش جي جبلت جو اظهار طبيعات جي جديد نظرين ۾ نظر اچي رهيو آهي ۽ شايد اها ئي جبلت ڪنهن ڏينهن ڪوانٽم گريوٽي جي شڪل م ڪائنات جي طبيعاتي وحدت جو اظهار ڪري وٺندي!

(روزاني سنڌ ايڪسپريس 23 آگسٽ 2019ع)

آرسيء جي اندر ڇا آهي؟

شفيق الرحمان شاڪر

 آرسيء سامهون بيهي پنهنجو پاڻ کي ڌيان سان ڏسو.ان پرڪشش چهري ۽ دل کي وڻندڙ جسم پويان هڪ مشيني نيٽ ورڪ جي لڪيل ڪائنات آهي.پاڻ ۾ هڪٻئي سان لاڪ ٿيل هڏين جو پورو بوتو ٻڌو پيو آهي.پٺن جا ريشيدار مضبوط ڄار،ڪيترائي خاص فلوئيڊ ۽ اندر جي گھپ اوندهه ۾ هڪ ٻئي سان ملي ڪري ڪم ڪندڙ اندروني عضوا،انهن سڀني تي چڙهيل غلاف جيڪو پنهنجي مرمت پاڻهي ڪري وٺي ٿو،اها اوهان جي چمڙي آهي ۽ ان سڄي ڪم ڪندڙمشينريء کي هڪ وڻندڙ پيڪيج بنائي ڇڏي ٿي.۽ پوء وري اوهان جو دماغ حفاظتي بڪتربند مورچي ۾ بند ٽن پائونڊن جو مادو جيڪو ان جو مشن ڪنٽرول سينٽر آهي ۽ اڄ تائين اسان هن ڪائنات ۾ ان کان وڌيڪ ٻي ڪا منجهيل شيء دريافت ناهي ڪئي.اهو کربين خلين جو ٺهيل آهي،نيورون سان ۽ گليا سان.انهن مان هر خليوپاڻ ايترو منجھيل آهي جيترو ڪو شهر.هر خليي اندر پورو انساني جينوم موجود آهي.هر خليو برقي نبض ٻين خلين کي موڪلي رهيو آهي،سيڪنڊ ۾ سوين ڀيرا. اهو اهڙو ته ناقابل بيان مونجھاري وارو نيٽ ورڪ آهي جو انساني زبان ان کي بيان ڪرڻ ۾ اسان جو ساٿ ڇڏي وڃي ٿي.هڪ عام نيورون پنهنجن ساٿين سان هڪ ئي وقت سراسري طور تي ڏهه هزار رابطا جوڙي ٿو.ان جو مطلب اهو ٿيو ته دماغ جي هڪ چورس سينٽي ميٽر ۾ لڳ ڀڳ ايترا ڪنيڪشن آهن جيترا اسان جي ڪهڪشان ۾ تارا آهن.اهو گلابي مادو عجيب ڪمپيوٽيشنل مٽيريل آهي.ننڍن خودڪار پارٽس مان جڙيل جيڪي پنهنجون حالتون بدلائيندا رهن ٿا.جيڪر اوهان ڪڏهن اداس هجو يا ڪنهن سستيء جو شڪار ٿيو ته يقين رکو ته اوهين ان سياري جي مصروف ترين شيء آهيو.اسان جي ڪهاڻي هڪ ناقابل يقين ڪهاڻي آهي.اسين هن دنيا جو اهو اڪيلو سسٽم آهيون جنهن خود پنهنجي پروگرامنگ تي غور ڪرڻ شروع ڪري ڏنو آهي.ٿورو سوچيو پنهنجي ڪمپيوٽر جي باري ۾ ته اهو پاڻ سان ڳنڍيل ڊوائيسز کي ڪنٽرول ڪرڻ شروع ڪري ڏئي،پوء پنهنجو ڍڪڻ کولي ڇڏي ۽ پاڻ سان لڳل ڪيميرا جي مدد سان پاڻ پنهنجو سرڪٽ ڏسڻ شروع ڪري ڏئي ۽ پنهنجي پروگرام تي غور ڪرڻ شروع ڪري ڏئي.اسان ايئن آهيون ۽ اسان جو پنهنجي اندر ان نموني سان جاچڻ اسان جي اهم ترين انٽليڪچوئل ڪاميابين مان آهي.اهو ادراڪ ته اسان جا رويا،اسان جون سوچون،اسان جا تجربا ان ڪشادي،آلي،ڪيميائي ۽ برقي سرڪٽ ۾ لڌا وڃن ٿا جيڪو اعصابي نيٽ ورڪ آهي.هيء مشينري اسان جهڙي ته نٿي لڳي پر پوء به ڪنهن طرح اهو اسان پاڻ ئي آهيون.

آرٿر ايلبرٽس 1949ع ۾ نيويارڪ کان اولهه آفريڪا ۾ ٽمبڪٽو ۽ گولڊ ڪوسٽ جي وچ ۾ هڪ ڳوٺ ۾ ويو.ان سان سندس زال،هڪ ڪيميرا،هڪ جيپ ۽ هڪ ٽيپ ريڪارڊر هو.آفريڪا جا آواز دنيا تائين پهچائڻ لاء هن هتان جي ميوزڪ ريڪارڊ ڪئي پر هڪڙي مسئلي ۾ ڦاسي پيو.هڪ مقامي آفريڪي پنهنجو ريڪارڊ ٿيل آواز ٻڌو ۽ ايلبرٽس تي الزام هنيو ته هو سندس زبان کڻي پيو وڃي.ان کان اڳ جو ڪو وڏو ملالو مچي،ايلبرٽس آرسي ڪڍي هن کي پڪ ڏياري ته هن جي زبان وٽس ئي موجود آهي.ايئن ڇو؟ ان ڪري جو آواز هڪ عارضي ۽ غير مادي لڳندڙ شيء آهي جيڪو بس نڪتو ۽ ختم ٿي ويو،نه وزن،نه شڪل،نه ڪا اهڙي شيء جنهن کي هٿ ۾ پڪڙي سگھجي پر آواز هڪ فزيڪل شيء آهي.جيڪر اسان ڪا ننڍڙي مشين جوڙيون جيڪا هوا جي ماليڪيولن جي لرزش کي محسوس ڪري سگھي ته اهو آواز پڪڙي به سگھجي ٿو انهيء مشين کي اسان مائيڪروفون چئون ٿا.جڏهن آواز کي ايلبرٽس ٻيو ڀيرو هلايو ته اها غير مرئي شيء واپس هلڻ شروع ٿي ويئي.ان اولهه آفريڪي قبائليء کي اهو مظهر زبردست جادو لڳو.سوچ سان به ساڳيو معاملو آهي.سوچ آهي ڇا؟ ان جو وزن نٿو لڳي.اها عارضي،غير مرئي ۽ غير مادي شيء محسوس ٿئي ٿي،ان جي ڪا شڪل،رنگ،بوء وغيره نٿي ٿئي.اسان کي اها به زبردست جادو لڳي ٿي پر آواز جيان سوچ به فزيڪل هوندي آهي.جڏهن دماغ جي شڪل بدلجي ٿي ته سوچ به بدلجي ٿي.جيڪر يقين نٿو اچي ته ان کي ڪجهه ڪيميڪل ڏيئي ڏسو، ڪجهه ڀنگ چاڙهيو ۽ ان ۾ ايندڙ فرق ڏسو.دماغ هڪ منجھيل سسٽم آهي پر ان جو مطلب اهو ناهي ته ان کي سمجھي نه سگھجي.جهڙيء طرح جگر يا اک کي سمجھي سگھجي ٿو تيئن دماغ کي به.ان جي ڪنهن حصي ۾ ”اوهان“ يعني اوهان جو شعور موجود آهي پر ياد رهي ته تمام ٿوري حصي۾. ڪنهن ملڪ جو مثال وٺو.ان  ۾ فيڪٽريون هلي رهيون آهن،ڪاروبار ٿي رهيا آهن،ٽيلي ڪميونيڪيشن جا نظام هلي رهيا آهن،ماڻهو کائي پي رهيا آهن،سيوريج سسٽم ڪم ڪري رهيو آهي،پوليس ڏوهارين جو پيڇو ڪري رهي آهي،معاهدن تي صحيحون ٿي رهيون آهن،راندين جا مقابلا ٿي رهيا آهن،ڊاڪٽر ڪم ڪري رهيا آهن،محبت ڪرڻ وارا ملي رهيا آهن،فون ڪري رهيا آهن.ان سموري هنگامي ۾ اسان رڳو اخبار جي هيڊلائين پڙهي وٺندا آهيون،ٽيڪس جو ريٽ وڌايو ويو،هڙتال ٿي ويئي،ان ملڪ ۾ ٿيندڙ هنگامي تائين بس ايتري ئي پهچ آهي ۽ ايتري ئي ضرورت.هڪڙو خيال ايندو آهي ۽ اوهين چوندا آهيو ته واه! ڪهڙو نه زبردست خيال آيو ۽ خبر ناهي ڪٿان؟پر ان جي پويان پکڙيل وسيع ۽ لڪيل مشينري ڪيتري قدر ڪم ڪيو هو،اهو ان جو جادوء سواء ٿيندڙزبردست جادو آهي جنهن تي گھڻا ماڻهو اهو يقين نٿا ڪن ته سوچ به آواز،رنگ ۽ بوء جيان هڪ فزيڪل شيء آهي.انساني تاريخ جو شايد سڀ کان زبردست ۽ اهم خيال ميڪسويل جي اليڪٽرو ميگنيٽزم جي مساوات آهي.پنهنجي موت جي بستري تي هن اعتراف ڪيو ته اها مساوات هن نه پر هن جي اندر ڪنهن دريافت ڪئي هئي.وليم بليڪ پنهنجي نظم جي باري ۾ به اهو ئي چيو هو ۽ گوئٽي سندس ناول”جوانيء جي اداسي“ بابت اهو غلط نه چيو هو ڇو ته جيئن ڪارل جنگ چيو آهي ” منهنجي مٿي ۾ ڪو رهي ٿو ۽ اهو آئون ناهيان.“ گليلو ٽيلي اسڪوپ سان مشتريء جي چنڊن جي حرڪت جو جائزو وٺي چيو هو ته زمين ڪائنات جو مرڪز ناهي.ان دريافت ۽ ان اعلان سڀ ڪجهه بدلائي ڇڏيو.هڪ نئون دور شروع ٿيو.ايندڙ چئن صدين ۾ اسان معلوم ڪري ورتو ته اسان ته بس هڪ ذرو به ناهيون،ڪهڪشائن جا پنجاهه ڪروڙ گروپ،ڏهه ارب وڏيون ڪهڪشائون،هڪ کرب ننڍيون ڪهڪشائون،ٻه کرب کرب سج،اربين نوري سالن جون وسعتون، اها هڪ سوچ بدلائڻ واري دريافت هئي ۽ ايتري قدر تنگ ڪندڙ جو ان کي مڃڻ کان ئي انڪار ڪيو ويو.گليلو زمين جي مرڪزيت جو تصور ٽڪرا ٽڪرا ڪيو جنهن گليلو کي قيد خاني ۾ ڦٽي ڪرايو ۽ سندس لفظ واپس وٺڻ تي ۽ سندس ڪم رد ڪرڻ تي صحيحون ڪرايون وييون ۽ گليلو ته خوش نصيب هو جو انهن جو حشر هڪ ٻئي اطالوي برونو جهڙو نه ٿيو.ان کي اهو چوڻ تي ته زمين مرڪز ناهي،عوامي چوراهي تي گهلي آندو ويو هو.منهن تي لوهه جو ماسڪ پهرائي ته جيئن هو ڳالهائي نه سگھي.ميڙ جي اڳيان هن کي جيئري ساڙيو ويو ۽ اکيون به ڪڍيون وييون.برونو جو ڏوهه ڪهڙو هو؟گليلو کي قيد ڇو ڪيو ويو؟ڇو ته پنهنجو ورلڊ آرڊر ويو بدلائڻ نهايت ڏکيو ڪم آهي.ڪاش اهو سڀ ڪجهه ڪرڻ وارا اهو ڄاڻن ها ته نئين سوچ ۽ فڪر ڪهڙي طرف وٺي ويندا؟ جيڪر اوهان کي فلڪيات ۽ اسپيس سائنس مسحور ڪري ٿي ته ٿورو ترسو،دماغ جي سائنس ته انهيء کان به شاندار آهي.جڏهن اسان پنهنجي ڪائنات ۾ مرڪز نه هئڻ کي تسليم ڪيو ته پوء اسان هن ڪائنات کي سمجھڻ ۾ ڪامياب ٿياسين.اهڙيء طرح اسان پاڻ پنهنجي دماغ جو رڳو هڪڙو ننڍڙو حصو آهيون.ان تي کوجنا ڪندڙن جو انجام هاڻي برونو يا گليلو جهڙو ته نٿو ٿئي پر اڃا به ان تي تحقيق ڪندڙن کي هر طرف کان مزاحمت کي منهن ڏيڻو پوي ٿو.اها حقيقت ته اسان جي پنهنجي حيثيت خود اسان جي پنهنجي دماغ ۾ مرڪزي ناهي بلڪه ان قسم جي آهي جيئن ملڪي وي ۾ زمين جي آهي.اهو گھڻن ماڻهن کي تنگ ڪري ٿو پر ان کي تسليم ڪرڻ بعد اسان ان دماغ جي اندر جي ڪائنات کي صحيح طرح ساراهڻ جي قابل ٿينداسين.اهو ئي اسان جي هئڻ جو سڀ کان زبردست جادو آهي ۽ اهو جادو ان مشين جي اندر آهي.توڙي جو ان تي پهرين به ڪم ٿي چڪو هو پر ان خيال کي سائنسي بنيادن تي سڀني کان پهرين سگمڊ فرائيڊ دريافت ڪيو ته اسان پنهنجي شخصيت جو رڳو هڪڙو ننڍڙو حصو آهيون.فرائيڊ اهو ڪم ماڻهن سان ملاقاتن،انهن جي حرڪتن جي مشاهدن سان لڳايو هو.ڪيترائي نفسياتي عارضا جن چڙهڻ،ڪمزور قوت ارادي يا دماغي خلل سبب نٿا ٿين پر انهن جو سبب اسان جي دماغ جي ان قسم جا عارضا آهن جيئن جسم جا. اهي وڏيون سوچ جون تبديليون هيون جيڪي ان ڪم سبب ويهين صديء جي وچ ۾ اچي چڪيون هيون ۽ نفسيات باقائدي علم جو شعبو بنجي چڪو هو.جڏهن اسان پنهنجو پاڻ کان مايوس ٿيندا آهيون يا پنهنجو پاڻ تي غصو ڪندا آهيون ته ان جو مطلب ڇا آهي؟اسان سگريٽ جا نقصان ڄاڻندي به ان کي ڇو نٿا ڇڏي سگھون؟اسان ڪنهن کي نظر کي وڻندڙ سمجھندا آهيون؟ اسان راز ڇو نٿا رکي سگھون؟اسان فيصلو ڪيئن وٺندا آهيون؟ اسان پاڻ ڪير آهيون؟اهي اهڙا سوال آهن جيڪي اڄ اسان جي پهچ ۾ آهن.

ته هڪ ڀيرو وري آرسيء سامهون بيهي پنهن جو پاڻ کي ڌيان سان ڏسو،ها،اوهان جو چهرو پرڪشش آهي ۽ جسم دل کي وڻندڙ پر جيڪي لڪيل آهي،اهو شاندار آهي ۽ سڀ کان شاندار اهو ته جيڪو نٿو ڏسي سگھجي اهو به ڄاڻي سگھجي ٿو.اوهان به ڪنهن نموني،ڪنهن هنڌ،انهي عڪس اندر آهيو!!!

(روزاني مهراڻ 17 جون 2019ع)

محبت جو ڪيميائي تجزيو.

شفيق الرحمان شاڪر

محبت ازلي ۽ ابدي حقيقت آهي.سمورا انسان ان بنيادي انساني جذبي کي زندگيء جي ڪنهن نه ڪنهن حصي ۾پنهنجي ذات جي لڪيل خانن ۾ ضرور محسوس ڪن ٿا.دنيا جي هر تهذيب ۽ ثقافت ۾ انساني محبت جا داستان اسان کي ان حقيقت جي خبر ڏين ٿا ته قدرت اهو انساني جذبو سڀني انسانن ۾ برابر انداز ۾ ورهايو آهي.صدين کان شاعر محبت جا گيت ڳائيندا رهيا آهن،داستان ٻڌائيندڙ محبت جا داستان ٻڌائيندا آيا آهن.فلسفي محبت جي جذبي جي عقلي وضاحت ڪندا رهيا آهن ۽ هاڻي سائنسدان محبت جي جي جذبي جي اثر هيٺ  انساني دماغ ۾ پيدا ٿيندڙ عصبي ۽ ڪيميائي تبديلين کي پنهن جي کوجنا جو موضوع بنائي رهيا آهن ته جيئن ان ڳالهه جي وضاحت ٿي سگھي ته سچ پچ ۾محبت ڇا آهي؟

”هيلن فيشر“ اسان جي دور جي هڪ ناليواري انساني ثقافت جي سماجي ماهر آهي.هن پنهنجي عمر جو هڪ وڏو حصو ان ڳالهه ۾ گذاريو آهي ته محبت جي جذبي جي اثر هيٺ انسان اندر ڪهڙيون ڪهڙيون حياتياتي ۽ ڪيميائي تبديليون جنم وٺن ٿيون.”محبت“ کي مختلف حوالن ۽ سطحن تي بيان ڪيو ويندو آهي.مثال،محبت خاص جنسي جذبي جي اظهارطور جنهن کي ڪڏهن هوس سان به تعبير ڪيو وڃي ٿو.محبت رومان طور،محبت وابستگي طور ۽ مرد ۽ عورت جي وچ ۾ وقتي ڪشش ۽ ميلاپ.فيشر اٽڪل ڏهه سال ان ۾ گذاريا ته اها ايم آر آئي مشين ذريعي محبت جي جذبي جي اثر هيٺ انساني دماغ ۾ ٿيندڙ تبديلين جو مشاهدو ڪري.فيشر معلوم ڪيو ته جڏهن محبت ڪندڙ هڪ ٻئي ڏانهن ڏسن ٿا ته انهن جي دماغ جا اهي حصا متحرڪ ٿي وڃن ٿا جن جو تعلق لذت ۽ جزا سان آهي.انهن جا نالا ”وينٽرل سيگمينٽل ايريا“ ۽ ” ڪاڊيٽ نيوڪلس“ آهن.ان ۾ جيڪا ڳالهه وڌيڪ ڇرڪائي ٿي سا اها ته ڪاڊيٽ نيوڪلس ۾ هڪ ڪيميائي مادو ٿئي ٿو جنهنجو ڪم دماغ ۾ عصبي ترسيلات کي بحال رکڻ ۾ مدد ڪري ٿو.ان عصبي ترسيلي مادي جو نالو ” ڊوپامين“ آهي. ڊوپامين اهو عصبي ترسيلي مادو آهي جيڪو دماغ ۾ تمام گھڻي توانائي پيدا ڪري ٿو.اهو اسان کي ڌيان هڪ هنڌ ڄمائڻ  ۾ مدد ڏئي ٿو ۽ زندگيء ۾ اڳيان وڌڻ لاء اڀاري ٿو.اهو ئي سبب آهي جوجڏهن ڪو نئون نئون محبت ۾ ڦاسي ٿو ته سندس جوش جذبو ڏسڻ وٽان هوندو آهي. هو ان جذبي جي اثر هيٺ آسمان جي بلندين کي ڇهڻ گھرندو آهي.سندس هلڻ ڦرڻ جي رفتار تيز ٿي ويندي آهي.هڪ مستي،هڪ سرخوشي هن جي هر ڪم ۾ ڊوڙندي نظر ايندي آهي.محبت جو جذبو اوهان کي طاقتور بنائي ٿو.اوهان کي تازگي ۽ توانائي ڏيندو آهي،اوهان کي خطرناڪ ڪم ڪرڻ تي اڀاريندو آهي.اسان جي سماج ۾ ڪيئن هڪ سڌي سادي ڇوڪري پنهنجي محبوب جي محبت پائڻ لاء پنهن جي خاندان سامهون بيهي رهي ٿي.سماجي رسمون ٽوڙڻ جي جرئت منجھس پيدا ٿئي ٿي.ان ڳالهه جو جواب اسان کي محبت جي مٿي بيان ڪيل سائنسي وضاحت ۾ ملي ٿو.

محبت جي جذبي کي هڪ ٻئي نڪته نظر کان به سمجھڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي ته اهو جذبوجنون جي شڪل ڪيئن اختيار ڪري ٿو.ان حوالي سان هڪ دماغي مرضن جي پروفيسر ”ڊونيٽيلا مارا ذيٽي“جي تحقيقتي ڪم گھڻا دلچسپ نتيجا ڏنا آهن.پروفيسر زيٽي ۽ سندس ساٿين تحقيق ڪئي ته محبت جي جذبي ۽ دماغ ۾ هڪ عصبي ترسيلي مادي ”سيروٽين“ جو ڪهڙو تعلق آهي.ان تحقيق ۾ انهن 24 اهڙن ماڻهن کي شامل ڪيو جيڪي گذريل ڇهن مهينن کان محبت جي جذبي ۾ ٻڏل هئا ۽ اهي روزانو چئن کان ڇهه ڪلاڪ محبت جي جذبي سان ڳنڍيل ڪنهن نه ڪنهن سرگرمي۾ شريڪ ٿيندا هئا.عصبي ترسيلي مادو سيروٽين اسان جي دماغ جي سرگرميء لاء تمام گھٽ آهي.پنهنجيء کوجنا ۾ پروفيسر زيٽي ماڻهن جا ٽي گروپ ورتا.پهريون گروپ انهن ماڻهن تي ٻڌل هو جيڪي محبت جي تجربي مان گذري رهيا هئا.ٻيو گروپ انهن ماڻهن جو هو جن ۾ هڪ خاص ذهني مرض خبط اجباري يعني او سي ڊي موجود هو.جڏهن ته ٽئين گروپ ۾ نارمل ماڻهو شامل هئا.جڏهن انهن ٽنهي گروپن جي ماڻهن جي دماغ ۾ سيروٽين جي سطح جو جائزو ورتو ويو ته معلوم ٿيو ته نارمل ماڻهن جي ڀيٽ ۾ باقي ٻنهي گروپن جي ماڻهن ۾ چاليهه سيڪڙي تائين گھٽ سيروٽين مادو پاتو ويو.ان جو مطلب اهو ٿيو ته محبت ۽ خبط اجباري مرض ٻنهي ۾ هڪ جهڙيون ڪيميائي تبديليون پيدا ٿين ٿيون.ان مان اهو نتيجو ڪڍي سگھجي ٿو ته محبت هڪ قسم جو ذهني مرض آهي، محبت ڪرڻ وارا ان کان هوشيار رهن.

”تحصيل نفسي “ جي ماهرن محبت جي باري م ڪيترائي نظريا جوڙيا آهن.اهي نظريا ان ڳالهه جي وضاحت ڪن ٿا ته ڪي به ٻه ماڻهو هڪ ٻئي جي محبت ۾ ڇو مبتلا ٿين ٿا؟ ”سگمنڊ فرائيڊ“ جو موقف آهي ته ڇوڪري پنهنجي والد جي ۾محبت ۾ گرفتار ٿئي ٿي ۽ ڇوڪرو پنهنجي والده جي محبت ۾. فرائيڊ محبت جي جذبي کي انساني لاشعور ۾ موجود اڃايل خواهش سان ڳنڍي ٿو. اها محبت جنهن کان ٻار پنهنجي زندگيء جي شروعاتي سالن ۾ محروم رهي ٿو اهو نوجوانيء ۾ پنهنجي آسپاس موجود عورتن ۾ تلاش ڪري ٿو.سگمنڊ فرائيڊ جي ابتڙ ”ڪارل يونگ“ محبت جي حوالي سان انسان جي اجتماعي لاشعور  ۾ انهن فيڪٽرن کي اهميت ڏئي ٿو جن جو تعلق انساني نسل جي گڏيل نفسيات سان آهي.انهن ٻنهي جي ابتڙ اسان جي دور جو هڪ ماهر دماغي امراض ”ٿامس لوئيس“ جو نظريو هي آهي ته روحاني محبت جون پاڙون ماڻهوء جي ننڍپڻ جي تجربن ۾ هونديون آهن.اسان جڏهن پنهنجي ماء جو کير پيئندا هئاسين ته ڇا محسوس ڪندا هئاسين.جڏهن اسان پنهنجي ماء جي چهري ڏانهن ڏسندا هئاسين ته اسان کي ڪيئن لڳندو هو.اهي نقش ۽ نشان اسان جي دماغ ۾ محفوظ ٿي وڃن ٿا ۽ پوء اسان وڏا ٿي انهن ساعتن کي واپس آڻن گھرندا آهيون. ان نظريي مطابق محبت جو تعلق ان ڳالهه سان نٿو ٿئي ته اسان محبت ۾ ڇا حاصل ڪنداسين بلڪه ان ڳالهه سان هوندو آهي ته جيڪي ڪجهه ماضيء  ۾ اسان کي حاصل هو اسان ان کي واپس حاصل ڪرڻ گھرندا آهيون. يعني محبت هڪ ردعملي جذبو ٿئي ٿو نه وري ڪنهن عمل جي شروعات ڪرڻ وارو جذبو.اهو اسان کي ماضي طرف وٺي ويندو آهي.اسان کي مخالف صنف اندر ماضيء جي پنهنجي ڪنهن ويجھي هستيء جي جھلڪ ڏسڻ ۾ ايندي آهي يا آواز ٻڌڻ۾ ايندو آهي يا خوشبوء ايندي آهي يا ڪنهن ڇهاءجو احساس ٿيندو آهي ۽ ماضيء جون يادون اسان جي ذهن م تازيون ٿي وينديون آهن.

محبت جي موضوع ارتقائي نفسيات جي ماهرن کي به پنهنجي طرف مائل ڪيو آهي.انهن ماهرن مطابق محبت جو جذبو انساني بقا سان جڙيل آهي.ان نڪته نظر مطابق اسان انهن ماڻهن سان ويجھڙائي پسند ڪندا آهيون جيڪي اسان کي صحتمند ڏسڻ ۾ ايندا آهن.ارتقائي نفسيات جي ماهرن مطابق صحت جو ستر سيڪڙو تعلق عورت جي چيلهه ۽ ڪلهن جي تناسب ۾ آهي ۽ مردن ۾ مضبوط هاٺيء سان.جنهن مان اندازو ٿئي ٿو ته مرد ۾ مرداڻا هارمون گھڻي مقدار ۾ خارج ٿين ٿا.عورت ۾ چيلهه ۽ ڪلهن وچ ۾ تناسب صحتمند ٻار جي پيدائش لاء ضروري آهي ۽ اڀياسن ان طرف اشارو ڪيو آهي ته عورت جو اهو حصو سندس زرخيزيء جي حوالي کان به اهم آهي.ڪجهه ماهر ان ڳالهه تي به يقين رکن ٿا ته ساٿيء جي چونڊ ۾ انسان جو نڪ سڀ کان اهم ڪردار ادا ڪري ٿو.سوئزرلينڊ جي هڪ يونيورسٽي ۾ هڪ نهايت ئي دلچسپ تجربو ڪيو ويو.ان ۾ 29 سيڪڙو عورتن کي مردن جون لاٿل گنجيون سنگھڻ لاء چيو ويو.اهي گنجيون مختلف مردن استعمال ڪيون هيون.انهن مردن جو جينو ٽائيپ جدا جدا هو.جينو ٽائيپ مرد جي بوء ۽ مدافعتي نظام ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿو.جڏهن عورتن گنجين کي سنگھي ورتو ته تحقيق ڪندڙن انهن کان پڇيو ته اهي ٻڌائين سڀ کان سٺي گنجي ڪهڙي آهي ۽ سڀ کان خراب ڪهڙي.ان اهو معلوم ڪيو ته گھڻين عورتن انهن مردن جي پاتل گنجين جي باري ۾ پسند جو اظهار ڪيو جن مردن جو جينو ٽائيپ سندن پنهنجي جينو ٽائيپ کان بلڪل مختلف هو.ان جو سبب اهو ٿي سگھي ٿو جو عورتن جي پسند ڪيل مردن جو مدافعتي نظام،انهن جي پنهنجي مدافعتي نظام کان بلڪل مختلف هو.اهڙيء طرح اهي ان امڪان کي وڌائي رهيون هيون ته سندن ٻار وڌيڪ صحتمند ۽ طاقتور هجن.

محبت جي جذبي جي لحاظ کان اها ڳالهه به ڌيان لائق آهي ته انهيء جي شدت سدائين ساڳي نٿي رهي.هڪ وقت هڪ شخص اوهان کي گھڻو پيارو هوندو آهي پر وقت گذرڻ سان گڏ اوهان جا جذبا بدلجڻ لڳندا آهن.محبت جي شادي ڪندڙ ڪيئي جوڙا ڪجهه مهينن يا سالن بعد هڪ ٻئي کان جدا ٿي وري پنهنجي ڪا نئين زندگي شروع ڪندا آهن.سائنسي کوجنا به ان ڳالهه کي پسند ڪري ٿي ته جذبا مري وڃن ٿا. ڪجهه ماهرن ان عرصي جو تعين به ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي جنهن ۾ سراسري طور تي ۾محبت جو تعلق شروع ٿي ختم ٿي ويندو آهي.ان حوالي سان ٿيندڙ کوجنا ان طرف اشارو ڪري ٿي ته سراسري طور تي ڪو روحاني تعلق چئن سالن تائين هلي ٿو.حياتياتي سطح تي ان جي وضاحت اسان جي دماغ جي ڪارڪردگي جي لحاظ کان به ڪري سگھجي ٿي ته ڊوپامين ۾ تبديلي اسان جي جذبن کي ختم ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿي.محبت ۾ پهرين سطح ڪشش جي آهي.لاشعوري طور تي جسم جي زبان اسان جي راضپي جو اظهار ڪري ٿي.هڪ جوش ڀريل مرڪ،اکين ۾ ڏسڻ، محبت جي سچي جذبي جي ڳولا به ٿي سگھي ٿي ۽ وقتي جنسي تعلق جي خواهش پڻ.

محبت جي موضوع تي تحقيق ڪندڙ محبت کي مختلف سطحن ۾ ورهائين ٿا.محبت ۾ پهرين سطح ڪشش آهي.ڪشش بعد روحاني محبت جي منزل اچي ٿي.ماڻهو محبوب جي ڪنن ۾ چوندو آهي ته آئون تنهن جي لاء آسمان مان تارا به ٽوڙي آڻي سگھان ٿو. مٺيون مٺيون ڳالهيون،تحفا عام طور تي روماني محبت جي جذبي ۾ اضافو ڪن ٿا پر حياتياتي ڪيميادان اهو ٻڌائين ٿا ته روحاني محبت جو اهو جذبو به ڪجهه سالن بعد پنهنجو موت پاڻ مري وڃي ٿو.محبت جي ايندڙ سطح  اها هوندي آهي جنهن ۾ محبت ڪندڙ هڪ مضبوط ٻنڌڻ ۾ ٻڌجي ويندا آهن.شادي محبت ڪرڻ وارن کي هڪ ٻئي جي نهايت ئي ويجھڙائي مهيا ڪري ٿي.انهيء سان اسان کي پنهنجن جبلتن جي تسڪين جو موقعو ملي ٿو جن جو تعلق اسان جي قديم دماغ سان آهي.جبلت جي تسڪين سان گڏوگڏ  شادي اسان کي پنهنجو نسل وڌائڻ ۾ مدد ڪري ٿي.اسان جي ذات جي تسلسل جو ذريعو بڻجي ٿي.محبت ۾ آخري سطح شايد اها اچي ٿي جنهن کي اسان وابستگي يا اٽيچمينٽ چئون ٿا. جسماني تعلق کان اڳتي نسلي بقا جي تصور کان پري رڳو هڪ ٻئي جي وجود سان وابستگي، هيء محبت جي اها سطح آهي جيڪا پڪ سان ڪجهه سالن ۾ ختم نٿي ٿئي.

محبت هڪ اهڙو موضوع آهي جنهنجي باري م آخري حرف چوڻ ته ممڪن ڪونهي البت ايترو ضرور چئي سگھجي ٿو ته محبت هڪ ازلي ۽ ابدي جذبو آهي جيڪو پوري زمين جي گولي تي وسندڙ انسانن ۾ موجود آهي.محبت جي جذبي نه رڳو انساني زندگيء کي رنگن سان سينگاريو آهي پر ان انساني نسل کي برقرار رکڻ ۽ اڳيان وڌائڻ ۾ به مرڪزي ڪردار ادا ڪيو آهي.محبت اهڙو انساني جذبو اهي جيڪو زندگيء جي هر حصي ۾ اسان سان گڏ هلي ٿو ۽ جنهن کان سواء انساني زندگيء جو وجود ناممڪن آهي!

(روزاني هلالپاڪستان)

ايڊز ڇا آهي؟

شفيق الرحمان شاڪر

بدقسمتيء سان سنڌ ۾ ايڊز جو پکڙجندڙ مرض شدت اختيار ڪندو ٿو وڃي.خدا اسان جي حڪمرانن کي ساڃاهه ڏئي جو اهي سستي سياست مان منهن ڪڍي ڪجهه اهڙن اهم مسئلن طرف به ڌيان ڏين.ضروري معلوم ٿئي ٿو ته ان مرض متعلق ڪجهه ڄاڻ شيئر ڪجي ۽ هن مرض جي باري ۾ ڦهليل ڪجهه غلط خيالن جوبه تدارڪ ڪيو وڃي.

قدرت انساني جسم کي مختلف بيمارين کان بچائڻ لاء هڪ نهايت ئي موثر دفاعي نظام سان نوازيو آهي جنهن هيٺ انساني جسم ۾ رت جا سفيد ذرا موجود ٿين ٿا جيڪي ان کي جراثيم کان محفوظ رکن ٿا.ايڊز جو سبب بڻجندڙ وائرس (Human Immune Deficiency Virus) آهي جيڪو جسم ۾ داخل ٿي انهن سفيد ذرن کي ڪمزور ايستائين جو تباهه ڪري ڇڏي ٿو.ان طرح متاثر ٿيندڙ ماڻهن ۾ عام بيمارين خلاف وڙهڻ جي صلاحيت گھٽجي وڃي ٿي.اسان جي ماحول ۾ ڪيترين ئي بيمارين جا جراثيم موجود هوندا آهن پر تندرست ماڻهو پنهنجي مضبوط مدافعت (بچاء) واري قوت سبب انهن بيمارين کان بچي وڃن ٿا جڏهن ته جن ماڻهن جو دفاعي نظام ايڇ آئي وي سبب ڪمزور ٿي ويندو آهي انهن لاء اهي جراثيم سخت نقصان جو سبب بڻجن ٿا.جن ماڻهن ۾ مرض جا جراثيم ته موجود هجن پر اڃا انهن ۾ مرض جون نشانيون ظاهر نه ٿيون هجن انهن کي ”ايڇ آئي وي پازيٽو“ چيو ويندو آهي.عام طور تي ايڇ آئي وي کان متاثر ماڻهن ۾ مرض جون نشانيون هڪ سال يا وڌ ۾ وڌ ڇهن کان ڏهن سالن جي عرصي ۾ ظاهر ٿين ٿيون ان ڪري اڪثر صورتن ۾ مريض کي خبر ئي ناهي هوندي ته هو ان مرض ۾ ڦاسي چڪو آهي.علامتون ظاهر ٿيڻ جي صورت ۾ چيو ويندو آهي ته مريض کي ايڊز يعني (Acquired Immune Deficiency Syndrome) ٿي ويو آهي.اهو ايڇ آئي وي کان انفيڪشن بعد جو آخري مرحلو آهي جنهن ۾ مريض جي CD4 ذرن جو تعداد 200 کان به گھٽجي وڃي ٿو.ڪنهن صحتمند ماڻهوء ۾ عام طور تي CD4 ذرن جو تعداد 1000 يا ان کان مٿي هوندو آهي.جنهن شخص کي ايڊز ٿي وڃي ان ۾ هي نشانيون ظاهر ٿينديون آهن؛ هڪ مهيني تائين لاڳيتو بخار،سخت ٿڪاوٽ جو احساس،بغلن۽ ڄنگھن جي جوڙن يا نڙيء ۾ غدودن جي سوڄ،وات،زبان يا نڙيء ۾ اڇا يا غير معمولي داغ،چمڙي هيٺان،وات جي اندر،نڪ يا پلڪن تي ڳاڙها يا ڀوري رنگ جا داڻا نڪرڻ،هڪ مهيني کان لاڳيتي کنگهه ۽ ساهه منجھڻ،هفتي کان مٿي جاري رهندڙ لاڳيتا دست،ياداشت ڪمزور ٿيڻ،ڊپريشن ۽ ٻيون اعصابي بيماريون،ٿوري عرصي ۾ جسم جو وزن ڏهه سيڪڙو کان وڌيڪ گھٽجي وڃڻ.

هاڻي اچو ته اهو ڏسجي ته ايڊز ڪهڙن طريقن سان پکڙجي ٿو يعني هڪ ماڻهوء مان ٻئي ماڻهوء تائين پهچي ٿو.1.ايڊز کان متاثر سرنج،نشو ڪندڙ ماڻهن جي استعمال ڪيل سرنج يا سوئي استعمال ڪرڻ سان.2. ايڊز کان متاثر وڍ ڪٽ وارا اوزار ٻيهر استعمال ڪرڻ سان.3. ايڊز کان متاثر ماء مان پيدا ٿيندڙ ٻار کي.3.حمل دوران،زچگي دوران يا ماء جو کير پيئڻ سان نئين ڄاول ٻار کي.4. ايڇ آئي وي ۽ ايڊز کان متاثر ڪنهن مرد يا عورت سان جنسي لاڳاپن ذريعي.5.مريض کي رت چاڙهڻ ذريعي.6. استعمال ٿيل سرنج کي وري وري استعمال ڪرڻ سان.7. وڍ ڪٽ جي اوزارن ۽ ڏندن ڪڍرائڻ وارن اوزارن ذريعي.8. وائرس کان متاثر اوزار چمڙيء ۾ ٽنبجڻ سان9.حجامت جي ٻيهر استعمال ٿيندڙ بليڊن ذريعي.

اهو ضروري ناهي ته ايڊز جي هر مريض ۾ بيماريء جون علامتون به ظاهر ٿين.ڪيترائي ماڻهو جيڪي ان کان متاثر هوندا آهن پر سالن تائين انهن ۾ ان بيماريء جون علامتون ظاهر نٿيون ٿين.اهڙي صورت ۾ ايڇ آئي وي جي موجودگي معلوم ڪرڻ لاء واحد طريقو رت جي ٽيسٽ آهي.مريض کي گھرجي ته هو ڪنهن قابل اعتماد ڊاڪٽر سان رابطو ڪري کيس پنهنجي شڪ جو سمورو پس منظر ٻڌائي ۽ رت جي ٽيسٽ ڪرائي.ان لاء حڪومت جي قائم ڪيل مرڪزن سان سڌو رابطو به ڪري سگھجي ٿو جتي اهڙي ٽيسٽ مفت ۾ ڪئي وڃي ٿي.جيڪر ڪنهن شخص کي ايڇ آئي وي کان متاثر ٿيندي ٽن هفتن کان ڇهه مهينا ٿيا هجن ته ان جو ايڇ آئي وي اسڪريننگ نيگيٽو به اچي سگھي ٿو اهڙي صورت ۾ ٻيهر ٽيسٽ ڪرائڻ گھرجي.ڪهڙن ماڻهن کي لازمي پنهنجي رت جي اها ٽيسٽ ڪرائڻ گھرجي؟ 1. غير ازدواجي جنسي لاڳاپا رکڻ وارا ماڻهو.2. هم جنس پرستي يا جنسي بي راه روي ۾ ڦاٿل ماڻهو.3. اهڙو شخص جنهن کي ڪنهن بيماريء سبب رت چڙهيو هجي. 4. نشي جا عادي يا اهڙا ماڻهو جن ڪنهن نشي باز جي سرنج يا سوئي استعمال ڪئي هجي.5. اهڙا ماڻهو جيڪي جنسي مرضن جو شڪار رهيا هجن.

توڙي جو اهڙيون دوائون موجود آهن جن جو باقائدگيء سان استعمال ايڊز جي مريضن کي نه رڳو ڊگھي عرصي تائين زندهه رکي سگھي ٿو بلڪه اهي سرگرم زندگي به گذاري سگھن ٿا پر اڃا تائين هن مرض جو مڪمل علاج دريافت نه ٿي سگھيو آهي.انهيء کان بچاء جو هڪڙو ئي رستو آهي سو آهي پرهيز. انهيء ڪري ضروري آهي ته هيٺين احتياطي اپائن تي عمل ڪيو وڃي.1. رت رڳو ان صورت ۾ چڙهائڻ گھرجي جڏهن ان جي سخت ضرورت هجي. 2. جيڪر زندگي بچائڻ لاء رت چڙهائڻ ضروري هجي ته اها پڪ ڪجي ته ان رت ۾ ايڊز جو وائرس ته موجود ناهي.3. جنسي لاڳاپن کي رڳو پنهنجي جيون ساٿيء تائين محدود رکجي.4. سدائين نئين ڊسپوزايبل سرنج استعمال ڪجي ۽ استعمال بعد سرنج ضايع ڪري ڇڏجي.5. جيڪر جنسي لاڳاپن وقت ڪوبه هڪ ماڻهو ان وائرس کان متاثر هجي ته ڪنڊوم جو صحيح استعمال ڪرڻ گھرجي.

گڏيل قومن جي صحت واري اداري جو چوڻ آهي ته ايڊز جو مرض پوري دنيا م نهايت تيزيء سان وڌي رهيو آهي جنهن سان اڄ تائين اٽڪل چار ڪروڙ ماڻهو متاثر ٿي چڪا آهن.رڳو هڪ سال اندر هڪ ڪروڙ ماڻهو ايڊز سبب موت جي منهن ۾ هليا ويا.اڃا اٽڪل ٽي ڪروڙ ۽ ستر لک اهڙا آهن جيڪي ان وائرس جو شڪار آهن انهن مان ستر سيڪڙو افريڪا ۾ موجود آهن.ارڙهن لک ماڻهو اهڙا آهن جيڪي 2017ع ۾ متاثر ٿيا.هن مرض جي پکڙجڻ جي شروعات 1980ع ۾ ٿي هئي.هن مرض جي باري ۾ حڪومتن توڙي سول سوسائٽي کي جيڪا آگاهي ڦهلائڻ گھربي هئي سا آگاهي پيدا نه ٿي سگھي آهي.جنهن ڪري هن مرض جي باري ۾ ڪافي غلط خيال ۽ مفروضا به عام آهن. مثال اهو خيال ته ايڊز کان متاثر مريضن سان گڏ رهڻ سان اوهان کي به ايڊز ٿي پوندي.هڪ ڊگهي عرصي تائين اهو غلط تصور رهيو جنهن ڪري اهڙن مريضن سان امتيازي سلوڪ ڪيو ويندو هو.ان جي باوجود جو ان سلسلي ۾ آگاهي مهمون به هلايون وڃن ٿيون پر اهو خيال اڃا به ڪافي هنڌن تي موجود آهي.2016ع ۾ برطانيا ۾ ويهه سيڪڙو ماڻهو ان ڳالهه تي يقين رکندا هئا ته ايچ آئي وي ايڊز ٿڪ يا متاثر مريض کي ڇهڻ سان به پکڙجي سگھي ٿو.پر حقيقت اها آهي ته ڪنهن کي ڇهڻ سان،ڳوڙهن سان،پگھر،ٿڪ يا پيشاب سان هي وائرس منتقل نٿو ٿئي.اهڙيء طرح ساڳي هوا ۾ ساهه کڻڻ،هٿ ملائڻ،ڀاڪر پائڻ يا چمڻ سان به هي مرض منتقل نٿو ٿئي.هڪ ٻئي جي کاڌي جا ٿانو استعمال ڪرڻ،هڪ ٻئي جو بچايل کاڌو کائڻ،ساڳيو غسل خانو يا ٽوائلٽ استعمال ڪرڻ،هڪ ٻئي جو ذاتي شيون استعمال ڪرڻ،دروازي جي هينڊل کي ڇهڻ،ايڪسرسائيز لاء ساڳي مشين استعمال ڪرڻ سان به هي مرض هڪ کان ٻئي کي هرگز نٿو لڳي.1991ع ۾ ليڊي ڊيانا ايڇ آئي وي ايڊز جي شڪار هڪ مريض سان ملي ته جيئن ان وائرس جي پکڙجڻ متعلق قائم ٿيل غلط سوچن کي ختم ڪري سگھجي.ياد رکڻ گھرجي ته ايڇ آئي وي ايڊز جسم ۾ موجود پاڻياٺن مادن ڪنهن ٻئي شخص جي جسم اندر داخل ٿيڻ سان ٿي سگھي ٿو جيئن رت،اندام نهاني جي پاڻياٺ يا عورت جي کير سان.اهڙيء طرح غير روايتي جنسي لاڳاپن مان فارغ ٿيڻ بعد ڪجهه قسم جون حفاظتي دوائون استعمال ڪرڻ سان به ايڊز کان بچي نٿو سگھجي.افريڪا،انڊيا ۽ ٿائيلينڊ ۾ جيڪو اهو وهم موجود آهي ته جيڪر عورت جنسي لاڳاپن بعد پنهنجو پاڻ کي صاف ڪري وٺي ته ته ڪجهه به نٿو ٿئي اها نهايت ئي بي بنياد ۽ خطرناڪ سوچ آهي.توڙي جو اهو وائرس رت ذريعي منتقل ٿئي ٿو پر تحقيق سان ثابت ٿيو آهي ته جيڪر رت چوسيندڙ مخلوق جيئن مڇر وغيره ان وائرس کي پکيڙڻ جو سبب نٿا بڻجن.سو اوهان جيڪر هڪ اهڙي علائقي ۾ رهو ٿا جتي ان مرض کان متاثر گھڻا ماڻهو رهن ٿا ۽ اتي مڇر به گھڻا آهن ته پريشان ٿيڻ جي ضرورت ناهي.

صحت جي عالمي اداري جو چوڻ آهي ته دنيا ۾ هر چئڻ ماڻهن مان هڪ ماڻهو جيڪو ايڊز ۾ ورتل آهي ان کي خبر ناهي ته هو مرض ۾ ورتل آهي.مطلب اهو ته نوي لک چاليهه هزار ماڻهو پنهنجو پاڻ ۾ موجود ان وائرس کان لاعلم آهن ۽ اهو وائرس ٻين ۾ منتقل ڪرڻ جو خطرو بنيل آهن.ان وائرس جو شڪار ٿيندڙ ڪو انسان ڏهن کان پندرهن سال تائين به زندهه رهي سگھي ٿو ۽ ٿي سگھي ٿو ته ان مرض جي ڪا به علامت سندس جسم ۾ ظاهر نه ٿئي.شروعاتي طور تي انفيڪشن جي منتقليء بعد شروعاتي ڪجهه هفتن ۾ مريض کي بخار محسوس ٿي سگھي ٿو،مٿي ۾ سور ٿي سگھي ٿو،جسم تي داڻا به نڪري سگھن ٿا ۽ نڙيء جو انفيڪشن به ٿي سگھي ٿو.ٻين نشانين ۾ اهو ٿئي ٿو جو جسم جو مدافعتي نظام نهايت ئي ڪمزور ٿي وڃي ٿو،جسم ۾ ڳنڍيون اڀري اچن ٿيون،وزن گھٽجڻ لڳي ٿو،کنگهه ٿئي ٿي ۽ پيٽ خراب رهي ٿو.جيڪر صحيح علاج نه ٿئي ته سلهه(ٽي بي) به ٿي پوي ٿي،دماغ ۽ ريڙهه جي هڌيء ۾ به مسئلو پيدا ٿئي ٿو،بيڪٽيريا انفيڪشن پيدا ڪن ٿا ۽ مريض مختلف قسم جي ڪينسر ۾ مبتلا ٿي سگھي ٿو.

(روزاني هلال پاڪستان 5 مئي 2019ع)

ڇا انسان ۾ واقعي ڇهين حس موجود آهي؟

شفيق الرحمان شاڪر

جيڪر اوهان کي لڳي ٿو ته ان جي حقيقت رڳو فلم کان ڪجهه وڌيڪ آهي ته اوهان جي نفسياتي حالت بلڪل نارمل آهي.” دي سڪسٿ سينس “ فلم ۾ هالي جوئل اوسمنت وٽ هڪ خاص صلاحيت آهي“ ڇهين حس“! پر انهيء ڇهين حس ذريعي اوهان مئل ماڻهن کي ڏسڻ جي قابل نه بڻجي ويندا.عام طور تي اها معلوم ٿيل پنجن حواسن کان الڳ قسم جي اضافي ” ڇهين حس” واقعي هوندي به آهي يا اهو رڳو هڪڙو خيال آهي؟

ڇهين حس جو اصطلاح اهڙن موقعن تي استعمال ڪيو وڃي ٿو جو اسان کي ڪنهن اهڙي ڳالهه جي ڄاڻ ملي وڃي جيڪا ظاهر ۾ اتي موجود ئي نه هجي.مثال؛ اوهان کي محسوس ٿيڻ لڳي ته ٽرين ۾ اوهان جي سامهون ويٺل هڪ شخص ڪو ڏوهه ڪيو آهي يا اوهان کي اوچتو محسوس ٿيڻ لڳي ته ڪا گڙٻڙ يا نقصان ٿيڻ وارو آهي جيئن اوهين ايمرجنسيء ۾ گھران نڪتا ته پنهنجي ٻار کي ڪچن جي فرش تي کيڏندي ڇڏي آيا هئا.

فلم ”سڪسٿ سينس“ ۾ بالي جوئل مئل ماڻهن سان ڳالهائي ٿو.جيڪر اوهان اها فلم ناهي ڏٺي ته ڏسو،ان ۾ ڪجهه نه ڪجهه خوبصورت چريائپ ضرور ڏيکاري ويئي آهي.”مون کي پهريون ڀيرو مئل ماڻهو نظر اچن ٿا“ اهو جملو ان فلم کان ئي مشهور ٿيو هو.

ڇهين حس هئڻ جو مطلب اهو هرگز ناهي ته جيئن ڊرامن ۽ فلمن ۾ مئل ماڻهن سان ڳالهيون ڪندي ڏيکاريو وڃي ٿو.ڇهين حس مان مراد هيء چئي سگھجي ٿي ته ڪنهن کي ان ڳالهه جو احساس ٿي وڃي ته ڪو نهايت سٺو يا خراب واقعو ٿيڻ وارو آهي.ڇهين حس جو اصطلاح استعمال ڪرڻ سان اسان انسان پنهنجي حواسن جي انگ کي محدود ڪري ڇڏيندا آهيون جڏهن ته اهو چوڻ هڪ غلطي آهي ته اسان وٽ رڳو پنج حسون آهن.مثال؛ ڪجهه اضافي حواسن جا نالا هي آهن؛ ”نوسيپشن“ يعني درد محسوس ڪرڻ جي صلاحيت،”ٿرموسيپشن“ يعني گرميء جي درجي ۾ ٿيندڙ تبديليء کي محسوس ڪرڻ جي صلاحيت،”پروپريسپشن“ يعني جسم ۾ موجود سنڌن جو جسم سان تعلق محسوس ڪرڻ جي صلاحيت ۽ ”ايڪيولبريسپشن“ يعني توازن ۽ وقت جو احساس وغيره. هڪ ٻي اهم صلاحيت اها آهي جو اسان محسوس ڪري وٺندا اهيون جڏهن ڪنهنجو وزن گھٽجي رهيو هجي يا ڪنهنجو پيٽ ڀرجي پيو هجي ۽ جسم کي وڌيڪ کاڌي جي گھرج نه هجي.پيٽ جيڪو ظاهر ۾ هڪ حقيقي شيء آهي پر ان جي حس الڳ نموني ڪم ڪري ٿي.آئيندي جيڪڏهن ڪو اوهان کي چوي ته اوهان ضرورت کان وڌيڪ کائي رهيا آهيو ته کيس ٻڌايو ته اوهان جي اها حس مري چڪي آهي.هاڻي سوال اهو آهي ته ڇا اسان مان هر ڪنهن وٽ ڇهين حس هوندي آهي؟پڪ سان اسان مان هر ڪنهن ۾ اها قابليت ۽ صلاحيت موجود آهي جو اسان پنهنجن باقي حواسن مان هڪ ٻي حس پيدا ڪري سگھون پر پنجن حواسن سواء اهو هرگز ممڪن ناهي.ڪجهه مذهبي حلقن ۾ ڇهين حس کي خدا يا فرشتن جي موجودگيء جي ثبوت طور پيش ڪيو وڃي ٿو.ڪجهه ماڻهو انهيء کي اندروني ڪشف ۽ الهام چون ٿا جو جڏهن به اوهان کي ڪنهن شيء يا ايندڙ وقت جي باري ۾ عجيب محسوس ٿئي ٿو.ايندڙ دفعي جڏهن به اوهان جي ڇهين حس اوهان کي ڪجهه ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪري ته انهيء تي غور ڪرڻ ۽ ان جي باري ۾ سوچڻ کان اڳ ان ڳالهه کي ياد ڪري ڇڏيو ته زندگي بدلجي رهي آهي،بيهي ناهي رهي۽ ان وقت جڏهن اوهان پنجن حواسن کي استعمال ڪري ڪنهن ڇهين حس جي باري ۾ يقين ڪري رهيا هوندا آهيو ته دراصل اوهان سمورن ٿي سگھندڙ امڪانن تي سوچي رهيا هوندا آهيو. تجربن  ۽ اڀياس بعد سائنسدانن اها تصديق ڪئي آهي ته انسان ۾ ڇهين حس موجود آهي جيڪا انسان کي مقناطيسي ميدان کي محسوس ڪرڻ ۾ مدد ڏئي ٿي ۽ ان مقناطيسي ميدان ۾ تبديلي آڻي پکين ۽ جانورن کي ان رستي کان ڀٽڪائي به سگھجي ٿو.سائنسدانن هڪ تجربي ذريعي ميون جي باغ  جي مک ۾ انساني اک جي ريٽينا جو پروٽين داخل ڪيو،تحقيقاتي ماهرن مطابق مک پنهنجي اڏام جا رستا بدلائي ڇڏيا هئا جڏهن ته اڃا مک جي اک ۾ به ڪنهن قسم جي تبديلي نه آندي ويئي هئي.ان تجربي مان اهو نتيجو ڪڍيو ويو ته انسان ۾ به ڇهين حس موجود آهي پر اسان ان کان اڻ ڄاڻ رهون ٿا.ٻيا جانور ان حس جو استعمال لڏپلاڻ دوران ڊگھن مفاصلن جو پتو لڳائڻ لاء ڪن ٿا جڏهن ته پکي اهو ڏسڻ لاء ته اهي انهن ڊگھن رستن تي ڪٿي ۽ ڪيڏانهن وڃي رهيا آهن.

موضوع طرف واپس اچون ٿا.ماڻهو چون ٿا ته اهي اهڙيون شيون محسوس ڪري سگھن ٿا جن کي اهي ڏسي به نٿا سگھن جيئن ڪنهن شخص جي ظاهري شڪل م تبديلي يا ان سان پيش ايندڙ واقعا وغيره.آسٽريليا ۾ ميلبورن يونيورسٽيء سان تعلق رکندڙ هڪ آپٽڪ سائنسدان ”پيرز هووي“ جو چوڻ آهي ته ڪنهن قسم جو جادو يا ڇهين حس نه هوندي آهي.ان احساس جي مڪمل وضاحت ”معلوم بصري عوامل“ جي شرطن م ڪري سگھجي ٿي.”نيچر ڪميونيڪيشنز ميگزين“ ۾ شايع ٿيندڙ هڪ تحقيق مطابق عام طور تي جنهن قسم جي ڇهين حس جي اسان دعويٰ ڪندا اهيون اها حقيقت ڪانهي.جيڪر ڇهين حس قرار ڏيڻ گھرجي ته اها زمين جي مقناطيسي ميدان کي محسوس ڪرڻ جي صلاحيت هوندي.سائنسي رسالي ؛جرنل“ مطابق جيڪي ماڻهو ڇهين حس سان محسوس ڪن ٿا اهي اصل ۾ انهن جي ڏسڻ ۽ ٻڌڻ واري نظام کي محسوس ٿيندڙ ان تبديليء جو احساس آهي جنهن جي وضاحت اهي پاڻ به نٿا ڪري سگھن ته کين ان ڳالهه جي خبر ڪيئن پيئي آهي.گھڻا امريڪي ان ڳالهه تي ويساهه رکن ٿا ته ڪيتريون ئي غيبي قدرتي طاقتون موجود آهن.هڪ سروي ۾ اها به خبر پيئي آهي ته هڪ ڀاڱي ٽي ماڻهو اضافي ادراڪي حواسن تي ويساهه رکن ٿا ۽ ٻه ڀاڱي ٽي ماڻهن غير معمولي آسيبي تجربن مان گذرڻ جي دعويٰ ڪئي آهي.ڪجهه سائنسي اڀياسن ان ڳالهه طرف اشارو ڪيو آهي ته ڪجهه ماڻهو دعويٰ ڪن ٿا ته ڪجهه پيش اچڻ کان پهرين اهي آئيندي وقت جي باري ۾ اڳڪٿي ڪري سگھن ٿا.وڌيڪ اڀياس مان ڪڍيل نتيجن مام معلوم ٿيو ته آئيندي جي انگن اکرن مان نڪتل نتيجن جي هڪ ناقص راء پيش ڪرڻ جهڙو عمل آهي. پيرز هووي سائنسي رسالي “لائيو سائنس“ کي ٻڌايو ته هن جي دلچسپي ان وقت وڌي جڏهن هڪ شاگردياڻي دعويٰ ڪئي ته هن وٽ جادو ئي قسم جي ڇهين حس آهي.هن دعويٰ ڪئي ته هوء اهڙيون شيون به محسوس ڪري وٺي ٿي جن کي هوء ڏسي نٿي سگھي جيئن ڪنهن دوست کي حادثو پيش اچڻ وغيره.پيرز هووي ۽ ميلبورن يونيورسٽيء جي ماهر نفسيات مارگريٽ ويب پنهنجن شڪن جي تصديق لاء ان شاگردياڻيء جي ڇهين حس جي آزمائش وٺڻ جو فيصلو ڪيو.هن پنهنجن دوستن جون هڪ خاص انداز ۾ ڪجهه تصويرون ٺاهيون جن ۾ ڪمپيوٽر ذريعي ظاهري حليي ۾ معمولي تبديليون ڪيون وييون،جيئن هڪ تصوير ۾ هن جي دوستن عينڪون پائي رکيون هيون جڏهن ته ٻين ۾ نه يا هڪڙي تصوير ۾ لپ اسٽڪ لڳايل هئي جڏهن ته ٻي تصوير ۾ بنان لپ اسٽڪ جي دوست موجود هئا.تجرباتي ٽيم 48 انڊر گريجوئيٽ شاگردن کي پهرين تصوير ڏيڍ سيڪنڊ لاء ڏيکاري ءٌ هڪ سيڪنڊ جي وقفي بعد ٻي تصوير سامهون آندي ويئي.ان کان پوء شاگردن کي انهن تصويرن م فرق ڪرڻ لاء چيو ويو.شاگردن کي هڪ لسٽ ڏني ويئي جنهن مان چونڊ ڪرڻي هئي ته انهن ٻنهي تصويرن ۾ ڪهڙو ممڪن فرق موجود آهي.حصو وٺندڙ شاگردن تصويرن ۾ موجود تبديلين کي ضرور محسوس ڪري ورتو هو پر سڀ شاگرد انهن تصويرن ۾ موجود فرق ۽ تبديلين جي نشاندهي ڪرڻ ۾ ڪا سٺي ڪارڪردگي نه ڏيکاري سگھيا ايستائين جو تبديلين مثال هڪ دوست جيڪو مٿي تي وڏي ميڪسيڪن ٽوپيء جي غير موجودگي جي نشاندهي ڪرڻ ۾ به ناڪام رهيا يا وري اهڙي تبديلي ٻڌائي جيڪا موجود ئي نه هئي.اهو ئي مامرو انهن دوستن سان به پيش آيو جيڪي تصويرن م موجود هئا جڏهن انهن تبديلين کي محسوس ڪيو پر اهي لسٽ ۾ ان ڳالهه جي نشاندهي نه ڪري سگھيا ته ڪهڙيون ممڪنه تبديليون ٿي سگھن ٿيون.پيرز هووي ان ڳالهه جو مشاهدو ڪيو ته دماغ منظرن کي سمجھڻ لاء بصري ماپ کي حصن ۾ ورهائي ٿو جيئن اوندهه،رنگ،اڀو يا ان جي ابتڙ حصو پر دماغ اسان کي اهو نٿو سمجھائي سگھي ته اسان انهن حصن ۾ ٿيندڙ ان ممڪنه تبديليء کي ڪيئن بيان ڪريون ۽ ان جو اشارو ڪيئن ڪريون.ٻئي تجربي ۾ ٽيم شاگردن کي ڳاڙهي ۽ سائي رنگن جي ڊسڪ هڪ ليڪ ۾ ترتيب سان ڏيکاري ويئي ۽ هڪ ڀيرو وري ان سلسلي کي  مختلف ترتيب سان ورجايو ويو.هڪ دفعو وري شاگردن ترتيبي تبديليء کي محسوس ته ڪري ورتو پر ان جي وضاحت ڪرڻ ۾ هو وري به ناڪام رهيا ۽ جڏهن ٽيم ترتيب سان رکيل سمورين ڳاڙهين ۽ ساين ڊسڪن مان ڪجهه ڊسڪن جو رنگ تبديل ڪيو ته شاگردن جي ڇهين حس مڪمل طور تي ڪم ڪرڻ ڇڏي ويئي.نتيجن مان ظاهر ٿئي ٿو ته اهڙن مرحلن م ڇهين حس جي يقين جي اصليت جنهن ۾ اهو شخص سمجھي ٿو ته هن الهامي طور تي ڪنهن اهڙي شيء جي ڄاڻ حاصل ڪري ورتي آهي جيڪا هن ڏٺي ئي ڪانهي.هو ان ڳالهه جو انڪار ڪري ٿو ته اها ڄاڻ هن ڪنهن ٻئي ذريعي سان محسوس ڪئي يا ڏٺي آهي جيڪا بصري ماپ جي معيار ۾ اختلافن سبب خيال جي صورت ۾ دماغ انهن کي پيش ڪري ٿو. اهڙي ڪابه بصري پيمائشي غلطي  حس نه چورائيندي جيڪا فزڪس جي عام قائدن کان ٻاهر نڪري ڪم ڪندي هجي.پيرز هووي جي شاگردياڻيء جي معاملي ۾ شايد ان شاگردياڻيء ظاهر ۾ ڪٿي نهايت معمولي تبديليء کي پنهنجي آسپاس ماحول مان پنجن حواسن ذريعي محسوس ڪيو هوندو پر هن کي پاڻ به ان ڳالهه جو اندازو نه ٿيو هوندو ته هوء هڪ اهڙي صورتحال منجھان پنهنجي الهام ۽ ڪشف لاء ڪنهن اشاري کي پنهنجي ڇهين حس جي طور تي چونڊي چڪي هئي ته هن جي دوست کي حادثو پيش اچي چڪو آهي.پيرز هووي وڌيڪ چيو ته ان موضوع تي مطالعو ڪرڻ جو مقصد انهن ماڻهن کي قائل ڪرڻ هو ته جيڪي اڻ ڏٺي مخلوق ۽ طاقتن تي انڌو ويساهه رکن ٿا.اسان ان کي ثبوت طور پيش ڪري سگھون ٿا پر اهي ماڻهو جيڪي سمجھن ٿا ته انهن وٽ ڇهين حس موجود آهي اهي ان تي يقين ڪندا رهن ڇو ته اها خوشفهمي آهي جو انهن وٽ ڇهين حس جهڙي ڪا صلاحيت موجود آهي.پنجن حواسن سان ئي معلوم نتيجا ڪڍڻ جي صلاحيت ڪا جادوئي خوبي هرگز ڪانهي.

(روزاني ڪلياڻ 25 مارچ 2019ع)